عصرفرهنگ؛ حسینیه ایران از گذشته‌های دور تاکنون مراسم خاص و آیین‌های ویژه‌ای برای سوگواری سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) داشته است که در کشور منحصر به فرد است.
همین خاص بودن باعث شده که بیش از نیمی از این مراسم در فهرست آثار ملی کشور به ثبت برسد. سنت‌ها، آداب و رسوم، اعتقادات و باورهای هر منطقه، هویت فرهنگی و مذهبی آن دیار است. قطعا ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی و تاثیرات اقلیمی هر منطقه در آداب و رسوم عزاداری مردمان آن خودنمایی می‌کند و اجرای آن موجب به‌وجود آمدن سبک‌های خاص عزاداری می‌شود.

ارادت خاص مردم یزد به امام حسین(ع)
یک جامعه شناس و پژوهشگر فرهنگی با اشاره به شیوه‌های خاص عزاداری در استان می‌گوید: ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی و تاثیرات اقلیمی هر منطقه‌ای در آداب و رسوم عزاداری آن منطقه خودنمایی کرده و موجب بروز نوع و سبک خاصی از عزاداری شده که استان نیز از این قاعده مستثنا نیست. «صدیقه صالحی» با تاکید بر این‌که آیین نخل‌برداری، نماد عزاداری مردمان استان در سوگ حضرت امام حسین(ع) است، می‌افزاید: این مراسم در هیچ جای کشور به این سبک و سیاق اجرا نمی‌شود. وی در ادامه با اشاره به تنوع آیین‌های مذهبی در همه نقاط استان می‌گوید: هر شهر و دیاری از استان، دارای مراسم مذهبی خاص و شاخصی در ماه‌های محرم و صفر است.

مراسم جوش دوره
صالحی، آیین عزاداری جوش دوره را یکی از قدیمی‌ترین سبک‌های عزاداری استان نام می‌برد و می‌افزاید: این نوع عزاداری، قدمتی 150 ساله دارد.
به گفته وی، جوش دوره 2‌نوع دارد. در زمان‌هایی خاص مثلا شب‌های تاسوعا و عاشورا و همچنین در روز عاشورا پس از پایان اجرای مراسم عزاداری، عزاداران به 2 دسته تقسیم می‌شوند و با خواندن اشعاری بر گرد نخل یا ستون وسط مسجد یا حسینیه به صورت جواب در جواب گردش می‌کنند.

این پژوهشگر می‌گوید: در این مراسم، هر گروهی که شعر می‌خواند در زمان گردش می‌ایستد و با راهنمایی چاوشی خوان‌های قدیمی، اشعار را بلند بلند و با ضربات سنگین سینه‌زنی به گوش گروه دیگر می‌رساند. وی ادامه می‌دهد: در نوع دوم این مراسم نیز هیات‌های عزاداری هر محله در غروب هر روز از دهه اول محرم قبل از شرکت در مراسم عزاداری سایر محله‌ها و تکایا، ابتدا در تکیه محله به جوش دوره می‌پردازند، به این شکل که ابتدا چاوشی خوان‌های قدیمی به وسط حسینیه می‌روند و اشعار ابتدایی جوش دوره را بلند بلند می‌خوانند.

چاوشی‌خوانی در عزاداری‌ها
این پژوهشگر می‌گوید: با آغاز مراسم چاوشی‌خوانی، چاوش‌خوان‌ها با خواندن اشعار، توجه عزاداران را به خود جلب می‌کردند و به این ترتیب صفوفی در 2 یا چند گروه گرداگرد چاوشی‌خوان جمع می‌شدند و به عزاداری می‌پرداختند.
وی درباره شیوه تشکیل این صفوف نیز می‌افزاید: هر فرد دستان خود را به بغل زده و با دست چپ گوشه پیراهن نفر کناری را می‌گیرد و پاها را با ریتم و شکل خاصی بالا و پایین می‌برد و سانتی‌متر به سانتی‌متر حرکت می‌کنند.

پرسه‌زنی
این جامعه شناس و پژوهشگر یزدی دیگر مراسم رایج استان در عزاداری‌های ماه محرم را پرسه‌زنی عنوان می‌کند و می‌گوید: این مراسم بعداز ظهر روز تاسوعا در محله‌های مختلف شهرهای استان به‌ویژه شهر مهریز اجرا می‌شود.

صالحی ادامه می‌دهد: البته محل اجرای این مراسم نسبت به گذشته و زمان‌های پیشین کاملا تغییر کرده است، اما همچنان به شیوه کهن و سنتی خود اجرا می‌شود. وی می‌افزاید: هیات‌های عزاداری در گذشته و در بعد از ظهر روز عاشورا در محله خودشان پرسه‌زنی می‌کردند و به در منازل افرادی که در آن سال فوت کرده بودند می‌رفتند و به عزاداری می‌پرداختند و بازماندگان از هیات پذیرایی می‌کردند.

بازسازی وقایع عاشورا روی کامیون‌ها
صالحی اجرای زنده وقایع روز عاشورا و مصیبت‌های آن را با نمادهای روز عاشورایی از جمله نمایش صحنه شهادت حضرت علی اصغر(ع)، حجله حضرت قاسم(ع)، صحنه شهادت شهدای کربلا و خرابه شام از دیگر مراسم شاخص استان در ایام محرم بیان می‌کند.

وی می‌گوید: در این مراسم کامیون‌ها از بین جمعیت عزاداران در تکایا و حسینیه‌ها به حرکت درمی‌آیند تا با بازسازی صحنه‌هایی از واقعه عاشورا، مظلومیت خاندان اهل بیت(ع) را به تصویر بکشند.

این پژوهشگر می‌افزاید: این مراسم در بسیاری از شهرهای استان از جمله مهریز، تفت، یزد، شاهدیه و زارچ اجرا می‌شود.

پخت آش نذری در شب اول محرم
یکی دیگر از پژوهشگران یزدی درباره آداب و رسوم مردم استان در ماه محرم می‌گوید: مردم نقاط مختلف استان با شروع ماه محرم، بساط پخت آش نذری را که آش گندم است، پهن می‌کنند.

«عبدالعظیم پویا» ادامه می‌دهد: این آش به آش امام حسین(ع) معروف است که مشهورترین آن در هیات حسینی فیروزآباد در شهرستان میبد با بیش از 50 دیگ بزرگ پخت می‌شود. البته سایر هیات‌ها نیز در طول ماه محرم و صفر، پخت آش را در برنامه خود دارند.

مراسم کتل‌بندی
این پژوهشگر و مردم‌شناس یزدی «کتل بندی» را از آیین‌های مردم استان به ویژه در شهرستان میبد درماه محرم معرفی می‌کند. او می‌گوید: این مراسم معمولا در روز عاشورا اجرا می‌شود و در آن کتل‌هایی چون شط فرات، خیمه‌گاه، خرابه شام، دیر راهب و تنور خولی که هریک، بیانگر وقایع روز عاشورا و مسیر حرکت اسرا به شام است، به نمایش در می‌آید.

به گفته پویا، در اجرای این مراسم، چراغ اکثر معابر و حسینیه‌ها خاموش است و شام غریبان به تاسی از ظلمت صحرای کربلا در اولین شب شهادت امام حسین(ع) و شب غربت اهل بیت ایشان، با روشن کردن شمع‌ها از سوی عزاداران برگزار می‌شود.

آیین‌های ملی عزاداری مردم استان
مسئول ثبت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان از ثبت 12‌رسم از آیین‌های عزاداری مردم استان در ماه محرم در فهرست آثار ملی کشور خبر می‌دهد.
«ناصر بابایی» می‌افزاید: مراسم علم‌بندی و علم‌گردانی روستای طزرجان شهرستان تفت، مراسم عزاداری روستای توت شهرستان اردکان، مراسم پیشواز محرم، آیین نخل‌برداری و عزاداری مردم در ندوشن در شهرستان میبد و تعزیه‌گردانی تا جوش زنی در شهرستان ابرکوه از جمله این آیین‌هاست. وی ادامه می‌دهد: مراسم شده‌بندی احمدآباد اردکان، آیین نخل‌برداری و آیین سنج‌زنی، شاه حسن و شاه حسین و آیین نخل‌برداری مهرجرد همگی از آداب و رسوم شهرستان میبد و طبل زنی به عنوان آیین موسیقی محرم ابرکوه از دیگر آیین‌های ثبت شده در فهرست آثار ملی کشور است.

ادوات عزاداری ماه محرم
یکی از پژوهشگران یزدی از جمله ادوات عزاداری مردم استان در ماه محرم را علم، کتل، بیرق، توق و شده و غیره معرفی می‌کند. «حسین زارع ارنانی» می‌گوید: هر هیات استان دارای علم مخصوصی است که بیانگر و گویای نام هیات و محله مورد نظر است.  وی توق را نیز علم مانندی معرفی می‌کند که بر سر آن به جای پرچم، منگوله‌ای از پشم یا ابریشم آویزان است و نماد بزرگی و صولت و هیبت علمدار کربلا حضرت ابوالفضل(ع) به شمار می‌آید. این پژوهشگر می‌افزاید: بیرق نیز نوعی علم تک‌پایه است که یک نفر آن را حمل می‌کند و پارچه آن به صورت سه گوش و یا مستطیل است. وی شده را هم علمی تک پایه معرفی می‌کند و ادامه می‌دهد: مراسم شده برداری در مرکز استان کمتر مشاهده شده و بیشتر در شهرستان‌های اطراف اجرا می‌شود. زارع درباره کتل نیز می‌گوید: در گذشته در ماه محرم اسبی را زین کرده و با شال و یراق می‌آراستند و آن را در تشییع جنازه صاحبش شرکت می‌دادند که به این مراسم کتل‌بند می‌گویند. این پژوهشگر ادامه می‌دهد: این مراسم امروزه به ندرت در شهر یزد اجرا می‌شود در حالی که در گذشته حضور این اسب در مراسم عزاداری به نشانه اسبی که صاحبش را از دست داده است، به عزای عزاداران می‌افزود.

فعالیت 1500 هیات مذهبی در استان

با آغاز ماه محرم و حتی چند روز پیش از آن، جنب و جوش و حرکت افراد فعال هر محله و هیات و به طور کلی کسانی که در برگزاری عزاداری‌ها نقش دارند، شروع می‌شود چرا که استان بیش از 1500هیات مذهبی فعال دارد.
همشهری نوشت: از چند روز پیش از آغاز محرم، بانیان روضه‌ها آمادگی خود را اعلام می‌کنند. کسانی که در منزل شخصی خود روضه‌خوانی می‌کنند، نزدیکان را برای آماده کردن مجلس فرا می‌خوانند تا برای فراهم کردن مقدمات برپایی مجالس که بلند کردن پوش‌های مجالس عزاست، وارد عمل شوند.
برپایی مجالس عزا در خانه بسیاری از مردمان یزد رواج دارد و بسیاری از این خانه‌ها، لقب خانه امام حسینی به خود گرفته‌اند که نشان دهنده ارادت صاحب‌خانه برای برپایی مجالس تکریم ماه محرم و مجالس عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع) است.
آماده شدن هیات‌ها برای اجرای مراسم سینه‌زنی، تعزیه و عزاداری از دیگر برنامه‌های استان پیش از آغاز ماه محرم است و مراسم این هیات‌ها تا آخرین روز از ماه صفر ادامه دارد.
اعضای این هیات‌ها علاوه بر اجرای مراسم عزاداری در تکایا و حسینیه‌های مختلف، در عزاخانه‌های امام حسین(ع) نیز حضور می‌یابند.
کارشناس تشکل‌های دینی سازمان تبلیغات اسلامی استان تعداد هیات‌های مذهبی استان را 1500 هیات معرفی می‌کند و می‌افزاید: بیشترین تعداد این هیات‌ها به ترتیب در شهرستان‌های یزد، میبد و بافق فعالیت می‌کنند.
«هادی نوروزی» از قدیمی‌ترین هیات‌های مذهبی استان به هیات فهادان، باغ گندم، پنبه‌کاران و مسجد جامع در شهرستان یزد، فیروزآباد در شهرستان میبد، در قلعه در شهرستان ابرکوه، حسینیه توت در شهرستان اردکان، بازار در شهرستان تفت و قلعه در شهرستان خاتم نام می‌برد.
وی ادامه می‌دهد: برگزاری نشست با حضور شاعران استان برای سرودن اشعار مناسب نوحه‌خوانی‌های ماه محرم، نظارت بر سبک مداحی و همچنین برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی برای مسئولان هیات‌ها از اقدامات سازمان برای ارتقای کیفی برنامه‌های عزاداری ماه محرم است.

بزد رسا