عصر فرهنگ، حضرت امام پس از پیروزی انقلاب اسلامی در روزهای آغازین تشکیل دولت موقت بیش‌ترین اهتمام خویش را به بهبود وضعیت فرهنگی مبذول داشتند تا آنجا که می‌توان گفت انقلاب اسلامی در نگاه ایشان انقلابی فرهنگی بود. امام به مناسبت‌های گوناگون ددر پیام‌ها و سخنرانی‌های خویش، تغییرات فرهنگی مورد نظر انقلاب اسلامی ایران را توضیح داده‌اند و اهداف فرهنگی را به عنوان اصلی‌ترین هدف نظام برشمرده‌اند. از نگاه حضرت امام تغییر فرهنگی مطلوب باید اهداف زیر را محقق نماید:

1. تربیت انسان کامل الهی
2. جبران عقب‌ماندگی فرهنگی
3. مبارزه با مظاهر فساد
4. ایجاد فرهنگ مستقل و رفع وابستگی فرهنگی

با نگاهی به بیانات حضرت امام قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، می‌توان به عمق اهداف فرهنگی از دیدگاه رهبری نهضت آگاه شد. ایشان در مصاحبه ای در پاریس دلایل مخالفت خویش با رژیم شاه را این‌گونه بیان می‌فرمایند:

«ازاول که (با رژیم شاه) مخالفت شد، البته مخالفت این طوردرجه به درجه بالا آمد. هرچه ظلم های (حکومت) زیادترشد مخالفت ها هم زیادترشد. شاه هم ذخایر ملی ما را به دیگران داد. همه نیروهای فعال مارا نگذاشت ترقی کنند (او) فرهنگ ما را عقب راند. همه چیز ما را به باد داد.»(1)

به نظر امام یکی از جنایات نابخشودنی حکومت شاه ایجاد عقب‌ماندگی فرهنگی در ایران بود. ایشان در سخنان دیگری  دلایل مخالفت با حکومت پهلوی را این‌گونه بیان می‌فرمایند:
«شاه با سیاست اسلامی مخالف است که سیاست مملکت هم همان است، هم با سیاست اسلامی مخالف است وهم با عنوان مذهبی وما به این هردو جهت با شاه مخالف هستیم، هم نسبت به مذهب جسارت کرده وهم نسبت به مملکت خیانت‌هایی درطول تاریخ زندگی اش کرده وبدین جهت همه مردم ایران با او مخالفند.»(2)

بنابراین همان‌گونه که ملاحظه می‌شود امام در بیان علت مخالفت انقلاب با رژیم شاه دو رکن اساسی را مطرح می‌کند، یکی خیانت‌های شاه در ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی ودیگر خیانت‌هایی که در حق مذهب و فرهنگ این مرز و بوم مرتکب شده است، امام در بیانات دیگری علت مخالفت خود را با سیاست‌های فرهنگی شاه این‌گونه اعلام می‌کنند:
«.... تمام برنامه ریزی هایی که این ها درست کردند، برنامه‌های فرهنگی، برنامه‌های هنری هرچه درست کرده اند استعماری است. اینها می خواهند جوانان مان را یک جوانانی به بار آورند که به درد آنها (غربی ها) بخورد نه به درد مملکت خودشان، اینها می خواهند جوانان ما یک عضو فاسدی شوند.»(3)

ایشان علت مخالفت خویش با فرهنگ عمومی زمان محمدرضا شاه را استعماری بودن آن و فراگیر شدن فساد در جامعه می‌دانند. امام در نطق تاریخی خود در بهشت‌زهرا، علت مخالفت با رژیم شاه را این‌گونه توضیح می‌دهند:
«ما کی مخالفت کردیم با تجدد؟ مظاهرتجدد وقتی که ازاروپا وارد ایران شده است، به جای تمدن، ما را به توحش کشانیده است. سینما یکی ازمظاهرتمدن است که باید درخدمت این مردم ودرخدمت تربیت این مردم باشد و شما می دانید که جوانان ما را اینها به تباهی کشانده اند وهمین طورسایر این جاها، ما با اینها در این جهات مخالف هستیم اینها به همه معنا خیانت کرده اند به مملکت ما.»(4)

امام درجای دیگری می‌فرمایند:
«نیروی انسانی ما را به باد داده‌اند اینها، این فرهنگ ما فرهنگ استعماری است که نگذارد این نیروی انسانی رشد کند. اینها را به یک حد محدود نگه دارد و نگذارد اینها رشد کنند. اینها نمی گذارند رشد انسانی داشته باشیم ...» (5)

اما انقلاب اسلامی بر پایه «اسلام گرایی» و با احیای مجدد فرهنگ اسلامی، ملت بزرگ ایران را به سوی قله‌های افتخار و پیشرفت حقیقی سوق داد که بی‌گمان مهم‌ترین دستاورد آن به شمارمی رود.

در این باره حضرت امام خمینی (ره) می‌فرماید:
«اسلام داشت نسی [فراموش] می شد ؛ اسلام را داشتند منهدم می کردند ؛ قرآن را داشتند زیرچکمه ها از بین می بردند، قیام شما جوانهای ایران، قیام شما ملت ایران که قیام الهی بود – قرآن را زنده کرد ؛ اسلام را زنده کرد؛ حیات تازه به اسلام بخشید.» (6)

بنابراین امام خمینی (ره) ضمن سخن از آسیب مهمی که بر فرهنگ کشور و هویت فرهنگی کشور واردشده معتقد است که مبارزه با غرب‌زدگی و پیامدهای آن (همچون خودباختگی وعدم توجه به توان و عزم ملی و از خود بیگانگی و...) و جایگزین کردن فرهنگ بومی – اسلامی و احیای هویت فرهنگی مهم‌ترین استراتژی نوسازی فرهنگی بعد از انقلاب باید باشد.

امام دغدغه فرهنگ را یکی از دغدغه‌های اساسی خویش برمی‌شمارند. ایشان در بیاناتی دیگر ضمن توضیح در مورد خصوصیات مکتب اسلام، مبارزه با فساد را به عنوان یکی از برنامه‌های اصلی دولت می‌دانند و می‌فرمایند:

«اسلام این جور جهات دارد وکسی که می خواهد اسلام را بشناسد، همه جهات دراسلام هست، یعنی آن چیزی که مربوط به رشد فرد است، آن چه که مربوط به رشد جامعه است، آن چه که مربوط به سیاست است، آن چه که مربوط به اقتصاد است و آن چه که مربوط به فرهنگ است، تمام اینها دراسلام هست ...» (7)

همچنین ایشان ارزش انقلاب را در عمل به فرامین اسلامی می‌دانند و می‌فرمایند:
«ما برای حیات زیر سلطه، ارزش قائل نیستیم، ما ارزش حیات را به آزادی و استقلال می دانیم. دستورات مذهبی را که مترقی ترین دستورات است راه ما را معین فرموده ...» (8)

«فرهنگ ما را آن طور کرده اند که نگذاشته اند انسان درآن پیدا شود که حالا اگر ما بخواهیم مجلس شورایی درست کنیم باید بگردیم این طرف و آن طرف، ببینیم که تازه یک آدمی که امین باشد یک آدمی که ملی باشد جهات شرقی و غربی نداشته باشد وخدمتگذار به اسلام باشد پیداکنیم ... اینها نگذاشته اند که جوانان ما رشد کنند، اینها رخنه کردند درفرهنگ ما وفرهنگ ما را یک وضعی درست کردند که انسان نتواند درآن رشد کند.»(9)

بر این اساس از دیدگاه امام نامطلوب‌ترین تأثیر فرهنگی حکومت پهلوی، از بین رفتن استعدادها و کرامت انسانی بوده است و مهم‌ترین هدف جمهوری اسلامی تلاش در جهت احیای معنوی انسان می‌باشد. امام اولین دستور کار و وظیفه دولت را به شرح زیر بیان می‌فرمایند:

«باید در این سال جدید عنایت زیادی شود اول به فرهنگ که این خیلی مهم است، این فرهنگ باید متحول شود، فرهنگ استعماری فرهنگ استقلال شود باید معلمینی که در این فرهنگ اسلامی این جا باشد انتخاب شوند واشخاصی صحیح و سالم، کسانی که جوانان ما را تربیت صحیح کنند نه این که تربیت انگلی کنند. چنان چه که تا به حال این‌گونه بوده که آنهارا غربی بارآورده اند، ... وبالاخره باید فرهنگ متحول شود به یک فرهنگ سالم و یک فرهنگ مستقل ویک فرهنگ انسانی.» (10)

بدین ترتیب می‌توان گفت از دیدگاه حضرت امام خمینی (ره) اصلاح فرهنگ، اساسی‌ترین راه نجات ملت‌هاست.

پی نوشت ها:
1. ویلیام اسکیدمور، تفکرنظری در جامعه شناسی، ترجمه علی محمد حاضری، تهران: نشرسفیر، 1372، ص 175.
2. حضرت امام خمینی، صحیفه نور، ج 4، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1369، ص 13،
3. همان، ص 54
4. همان، ص 85
5. همان، ص 284
6. همان، ج 5، ص 140
7. همان، ص 114
8.همان، ص 85
9. همان، ص 195
10. همان، ص 200