یزد رسا، حكومت علوي، الگوي سياستمداران و راهبردهای اقتصادی در منش حضرت علی(علیه السلام) (۱)

بررسی و مطالعه شیوه شخصیّتی چون امام علی علیه السلام که به شهادت تاریخ، از حیث مصرف، زاهدانه ترین زندگی را از خود به یادگار گذاشته و در تولید، فعّال ترین افراد در عرصه فعّالیّت های اقتصادی و معیشتی است، همواره بهترین الگو برای سیاستمداران و رهبران جوامع اسلامی بوده است.

راهبردهای اقتصادی در منش حضرت علی(علیه السلام)

حضرت امیر(ع) و خط مشی ایشان در تشکیل و نحوه اداره حکومت اسلامی، به دلیل شخصیت خردمدار امام و نیز قلمروی گسترده و متکثر تحت حاکمیت ایشان ؛کشور ما نیز به عنوان کشور اسلامی و شیعی، نظام حکومتی حضرت امیر را الگوی رفتارها، سیاست ها و برنامه  های خود قرار داده است.

یکی از ابعاد مهم و شگفت انگیز این حکومت که شاید کمتر مورد توجه قرار گرفته و لااقل برخی از زوایای آن تاکنون به خوبی شکافته نشده، بررسی برنامه های اقتصادی حکومت علوی درباره رشد و توسعه و سازندگی و تلاش آن در زدودن چهره زشت و دردآلود فقر و بینوایی از جامعه اسلامی و پدید آوردن جامعه ای متعادل و عاری از شکاف عمیق طبقاتی و کاستن از فاصله عمیق فقر و غنا می باشد.

ابتدا به بررسی شرایط زمانی به حکومت رسیدن حضرت میپردازیم. به دنبال سستی ها و سهلانگاری ها و حسادتها و خودخواهی های برخی از اصحاب پیامبر(ص)، جامعه اسلامی پس از رحلت نبی اکرم(ص) تا ۲۵ سال در حال رکود و از دست دادن ارزش ها و دستاوردهای دوران بعثت و هجرت به سر میبرد.

ملاک برتری و امتیاز بر پایه های دروغین و باطلی چون عرب بودن، قریشی بودن و اموی بودن قرار میگرفت. امکانات اقتصادی و سیاسی به صورت ناعادلانه توزیع می شد. سیر حرکت حکومت اسلامی در دوران خلفا به گونه ای بود که عده محدودی با کم ترین تلاش، به بیشترین رفاه دست یافته بودند، ولی اکثریت اقشار جامعه روز به روز بر محرومیشان اضافه می شد، نظام به گونه ای اداره می شد که خواص اصحاب در اندک زمانی از راه های به ظاهر قانونی به ثروت های کلانی دست یافتند، اما اقشار پایین و توده مردم همواره در تهی دستی و نداری باقی می ماندند.

اگرچه بدعت تبعیض در تقسیم بیت المال از پیش از عثمان مشروع شده بود، ولی خلیفه مراقب بزرگان و خواصّ بود و به حساب دارایی آنها رسیدگی می کرد.

همین افرادی که در اثر تبعیض، به اموال نامشروع فراوانی رسیده بودند، با خلافت خلیفه سوم، نَفَس راحتی کشیدند و به مال اندوزی بیشتر روی آوردند. با طرحی که عثمان درباره زمینهای "فیء و مفتوح العنوه"[۱] ارائه نمود، روند پیدایش مالکان بزرگ، سرعتی بیشتر به خود گرفت.

تحلیل امام(ع) از دوره حاکمیت خلیفه سوم، گویای این حقیقت است که مهمترین آفت در زمامداری او، به یغما رفتن اموال عمومی و مورد تاخت و تاز بی رحمانه در این زمینه بود. وقتی نظام سیاسی جامعه چنان فاسد شود که با برقراری نظام خویشاوندسالاری، اموال عمومی را، ملک مطلق خود بدانند و بدون توجه به وضع معیشت و زندگی توده های مردم، در فکر تجملگرایی و اشرافیگری باشند نتیجه آن، تعدادی انگشت شمار برخوردار و انبوهی بیشمار از مردم است که دارایی شان تاراج گشته و با مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کنند.

نکته مهم و اساسی در حادثه قتل عثمان آن است که کسی شعار اسلام زدایی از نظام سیاسی و دستگاه خلافت بر زبان نداشت ومردم خلیفه را در این امر مقصر میدانستند.

از آن جا که جز امیرالمؤمنین(ع) احدی از چهره های سرشناس و خواص اصحاب پیامبر(ص) شایستگی و توانایی حل مشکلات جامعه اسلامی را نداشت، همه مردم، اعم از اصحاب مدینه و انقلابیان مصر و کوفه گرداگرد آن حضرت حلقه زدند و با اصرار از ایشان تقاضا کردند بر جایگاهی، که از روز نخست تنها به او تعلق داشت، بنشینند. امیرالمؤمنین(ع) ابتدا از پذیرش خلافت خودداری کردند، بدین روی، حضرت با توجه به این مشکل و برخی نابسامانیهای دیگر فرمودند: «مرا رها کنید و سراغ دیگری بروید، زیرا ما به استقبال وضعی می رویم که چهرههای مختلف و جهات گوناگونی دارد، به طوری که دلها بر آن استوار و عقل ها ثابت نمی مانند»[۲].

اما سرانجام، به دلیل اصرار زیاد مردم و با هدف ظلم ستیزی و گرفتن حقوق از دست رفته تهی دستان، خلافت را در کمال بی رغبتی پذیرفتند، اما تنها برای اصلاح امور جامعه اسلامی و سامان بخشیدن به نابسامانی های اخلاقی و سیاسی و اقتصادی و اداری، آستین همت بالا زدند. ولی از آن جا که اصلاحات اجتماعی بدون اصلاحات اقتصادی غیرممکن است، حضرت در نخستین روزهای خلافت خویش، طرح «اصلاحات اقتصادی » خود را آغاز کردند.