علی گرانمایه‌پور استاد و کارشناس علوم ارتباطات در گفت‌وگو با فارس به بررسی اهداف کاربران ایرانی در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و علل دوگانگی رفتاری و شخصیتی افراد در این فضا پرداخت.

هدف عمده کاربران شبکه‌های اجتماعی در ایران چیست؟

یکی از رفتارهای قدیمی در کاربران، وب گردی است. بسیاری از کاربران زمانی که در فضای مجازی اقدام به هرزگردی‌ می‌کنند عمدتا آغاز فعالیت خود را وب‌گردی قرار می‌دهند. این دسته از کاربران عمدتاً برای فرار از خستگی‌های روزمره و مسائلی از این دست بدون هدف وارد این فضا می‌شوند.

آسیب‌هایی که امکان دارد کاربران شبکه‌‌‌های مجازی و اجتماعی با آن مواجه شوند چیست؟

اولین آسیبی که برای تمامی کاربران فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی می‌توان متصور شد این است اکثر کاربران هویت نامشخصی دارند و همین امر می‌تواند زمینه ساز بروز بسیاری از مشکلات و نابهنجاری‌ها باشد. در فضای واقعی قانون شکنی‌ها توسط ناظران امر مخفی نمی‌ماند و قابل کنترل خواهد بود این در حالی است که در فضای مجازی کنترل آسیب‌ها گاهی اوقات غیرممکن است. افراد متخلف در سیاه‌چاله‌های فضای مجازی پیام‌های خود را می‌گذارند و راه گریز نیز برای آنها به راحتی فراهم است.

کاربران ایرانی به دنبال چه گمشده‌ای در این فضا می‌گردند؟

در ابتدا کاربران فضای مجازی باید ببینند که در شبکه‌های اجتماعی دنبال سرگرمی ، عشق، علاقه، خودنمایی، انتشار اطلاعات شخصی و خاطره نویسی هستند یا مسائل دیگری را دنبال می‌کنند و در این میان وظیفه نهادها و دستگاه‌های مربوطه از جمله صدا و سیما آگاهی بخشی است و باید آموزش‌های لازم در خصوص آسیب‌شناسی این فضا به افراد داده شود.

در مدارس و دانشگاه‌های خودمان استفاده از رایانه را زیاد سخت نمی‌گیریم. دانش‌آموزان و دانشجویان به راحتی با نصب فیلتر شکن می‌توانند وارد فضاهایی شوند که خارج از گروه سنی آن‌ها است. هم‌اکنون ورود به شبکه‌های اجتماعی در مقایسه با یک دهه گذشته برای کاربران به دلیل فراگیر شدن استفاده از تلفن همراه و کاربردهای آن برای ورود به اینترنت بسیار سهل و آسان شده است. برهمین اساس استفاده از اینترنت و فضای مجازی در میان افراد شخصی‌تر و خصوصی‌تر شده و همین مسئله تبعاتی را با خود به همراه دارد.

چه پرخاشگری‌ها، رفتارها و نابهنجاری‌هایی طی استفاده بی‌حد و حصر از شبکه‌های اجتماعی دیده شده است؟

در میان کاربران فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در سراسر دنیا یک سری از ناهنجاری‌ها مشترک است که از جمله می‌توان به پرخاشگری و خشونت، بی‌وفایی اینترنتی( افراد متاهلی که وارد این فضا می‌شوند و اقدام به دوست‌یابی می‌کنند و صمیمت و تعهد اخلاقی میان همسران از بین می‌رود به عنوان نمونه در کشور انگلستان در سال ۲۰۱۲ ، علت ۳۰درصد از طلاق‌ها فیس‌بوک عنوان شده است) قماربازی‌های اینترنتی، اعتیاد به اینترنت، وب‌گردی با جنبه منفی که تبدیل به هرزگردی می‌شود و دوست‌یابی مجازی اشاره کرد. دیگر آزاری در شبکه‌های اجتماعی توسط کاربران دیده می‌شود که می‌تواند از آسیب‌های شبکه‌های مجازی از آن یاد کرد.

 چرا ایرانی‌ها در مواجهه با فضای مجازی برخورد افراطی دارند؟

 سالهاست که بسیاری از جامعه شناسان، روانشناسان، مردم‌شناسان ، کارشناسان و ... می‌گویند چرا ایرانی‌ها در مواجهه با فضای مجازی به این حد افراطی آنومی یا بی‌نظمی ایجاد می‌کنند؟ اولین چیزی که باید در خصوص آنومی در جامعه ایرانی گفت این است که باید دید چه نیازها، چه خواسته‌ها و چه مطالباتی در فضای واقعی بی پاسخ مانده است که منجر می‌شود زمانی که ایرانی‌ها وارد فضای مجازی می‌شوند آنقدر دچار دگرگونی شخصیتی و رفتاری شوند.

پس این امر صحت دارد که ایرانی ها در فضای مجازی دچار دگرگونی رفتاری و شخصیتی می‌شوند؟

بله؛ بنده در مطالعات خودم در فضای مجازی مبنی بر اینکه چرا ایرانی‌ها در استفاده از فضای مجازی به این میزان دچار انحرافات عجیب و غریب می‌شوند مطالبات و نیازها را به چند دسته تقسیم کردم که در مرحله نخست مطالبات سیاسی مدنظر قرار گرفت. فضای اینترنت از جنبه سیاسی عمدتا فضای اعتراضی است.صحت این مدعا نیز فیلتر شدن سایت‌ها و دستگیری برخی از افراد است. آنچه که در روزنامه‌‌ها و از طریق تریبون احزاب امکان انعکاس ندارد در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به راحتی عنوان می‌شود.

کسانی که در این فضا بی‌نظمی ایجاد می‌کنند، تصاویر غیراخلاقی می‌فرستند، جک‌های سخیف در خصوص شخصیت‌ها از جمله در خصوص دکتر علی شریعتی عنوان می‌کنند به این دلیل اقدام به چنین کاری می‌کنند که هویت آنها مخفی می‌ماند. کاربران آنچیزی را که در فضای واقعی جامعه امکان دسترسی به آن را ندارند در فضای مجازی پیدا می‌کنند. البته این عده قلیل هستند اما کسانی که اینها را لایک می‌کنند تعداد اندکی ندارند.

چرا شخصیت‌ها در این فضا دچار انحطاط می‌شود؟

در فضای مجازی در میان افراد در داخل و خارج از کشور رفتارهایی اشاعه داده می‌شود که این رفتارها تبدیل به سرگرمی می‌شود. من احساس می‌کنم در میان ایرانی‌ها علاقه خاصی به یک جور بی‌نظمی در این فضا وجود دارند. احساس می‌شود که یک سری از خواسته‌‌ها، احساسات، حس سرکوب شده و نوستالژی در ایرانی‌ها در فضای واقعی سرکوب شده است که در فضای مجازی دنبال آن می‌گردند. در این میان کاربرانی دیده می‌شوند که شغل آزاد دارند اما در صفحات فیس‌بوک خود درج می‌کنند که دکتر و مهندس هستند!

چرا شاهد بروز چنین شرایطی هستیم ؟ چرا شخصیت‌ها در فضای مجازی متفاوت می‌شود؟

این خیلی عجیب است که چرا یک کاسب و یک فردی که دیپلمه است در فیس‌بوک و شبکه‌های اجتماعی خود را دکتر و مهندس جلوه می‌دهد باید گفت که نیمه پنهان شخصت در این میان خیلی خوب بروز پیدا می‌کند. ایرانی‌ها از قدیم‌الایام عاشق تجسس بودند و علاقه‌مند هستند که وارد زندگی خصوصی شخصیت‌ها شوند این تجسس ریشه فرهنگی دارد که زمینه آن را فضای مجازی ایجاد کرده است.

آیا قانونمند کردن فضای مجازی برای ورود و استفاده کاربران امکان‌پذیر خواهد بود؟

بله در امریکا قانون انتقام تصویری به تصویب رسید که بر اساس قانون انتقام تصویری، هرکسی که عکس‌های خانوادگی و شخصی افراد را بدون اجازه صاحبان آنها در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی قرار دهد، ۶ ماه تا ۲ سال به زندان محکوم می‌شود که اولین مورد آن در یکی از ایالت‌های آمریکا اجرا شد. در ایران نیز می‌توان تحت پیگرد قرار داد . البته در کشور ما در این باره از قانون مطبوعات استفاده می‌شود.

آیا آفت‌های شبکه‌های اجتماعی متوجه شما هم شده است؟

عادت‌های ایرانی‌ها اگر اصلاح نشود، آموزش‌های لازم به کاربران و مردم داده نشود ناهنجاری‌ها تبدیل به رفتار پذیرفته و هنجار عمومی خواهد شد. یکی از هنجارهایی که کم کم پذیرفته می‌شود این است که کاربران به خود اجازه دهند در درگیری‌ها و نزاع‌ها، جشن‌ها و مهمانی‌ها و ... فیلم‌برداری کنند و در شبکه‌های اجتماعی انعکاس دهند. یکی از آفت‌هایی که ما اساتید دانشگاه‌ها با آن مواجه هستیم این است که صدای ما، سر کلاس‌ها بدون اجازه ضبط می‌شود و نمی‌توانیم اعتراضی در این باره داشته باشیم. این اتفاقی در سایه تکنولوژی است.

آیا سانسور و فیلتر کردن شبکه‌های اجتماعی می‌توان راهگشا باشد؟

به هیچ عنوان سانسور و فیلتر کردن شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی پاسخگو نخواهد بود.

بر چه اساس ناهنجاری‌ها به ارزش در فضای مجازی تبدیل می‌شود؟

یک اصلی در تحقیقات اجتماعی تحت عنوان مشاهده، رصد کردن و مطالعه است. براساس این مشاهدات در گذشته در فضای مجازی عمدتا شاهد اعتراضات سیاسی ایرانی بودیم اما امروز به دلیل استفاده شخصی‌تر و خصوصی تر شدن شبکه‌های اجتماعی به واسطه نصب در تلفن‌‌های همراه، ایرانی‌ها در حال تولید رفتارهای ضد ارزش می‌شوند که این امر در حال تبدیل شدن به هنجار و ارزش است.

زمانی که وارد فضای مجازی می‌شویم می‌بینیم که این شبکه‌ها به سن و جنس افراد هیچگونه نظارتی ندارد و همه نوع اطلاعات در اختیار کاربران قرار می‌گیرد. دختر و پسر نوجوان با نصب فیلتر شکن روی تلفن همراه، تبلت و ... می‌توانند به هرگونه اطلاعات دسترسی داشته باشد.

چه میزان آموزش‌ها در خصوص کاربران می‌تواند مثمرثمر واقع شود؟

هرزگردی و تولید محتوای غیر اخلاقی در ایرانی‌ها در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی تبدیل به سرگرمی شده است و این سهل و آسان گرفتن در حال تبدیل شدن به ارزش است. کنترل ، فیلتر و نظارت به هیچ عنوان دردی را دوا نمی‌کند. در فضای مجازی اخلاق نسبی است و هیچ کسی را نمی‌توان وادار کرد که به ارزش‌ها احترام بگذارند مگر اینکه آموزش‌های لازم به آنها داده شود.

آیا در ایران نیز استفاده بی حد و حصر از شبکه‌های اجتماعی منجر به افزایش آمار طلاق شده است؟

متاسفانه آماری در این باره در کشور تهیه نشده است اما باید گفت هرچه آمارها را مخفیانه نگه داریم آسیب‌ها بیشتر می‌شود پیشنهاد من این است تا این آسیب‌ها به عمق مدارس رسوخ نکرده و در نهاد خانواده خود را جای نداده است اطلاعات را در اختیار محققان و کارشناسان قرار دهند. و اگر تحقیقی در این باره انجام نشده است مطالعه درباره آن را در اختیار دانشگاه‌ها قرار دهند.

ساده‌ترین چیزی که فضای مجازی به عنوان چالش مطرح می‌شود این است که زمانی‌که وارد جشن‌ها‌، عروسی، اتوبوس، مترو و میهمانی‌ها می‌شویم، همه افراد سرشان در گوشی‌های تلفن همراه خود است این باعث شده است که بسیاری از اتفاقات رخ دهد و حتی دیده می‌شود که پدر و مادر خانواده دوعدد تلفن همراه در اختیار دارند.

برخی از مردم از شبکه های اجتماعی برای ضربه به جامعه استفاده می‌کنند چه خلایی در مردم ایران است که به این سمت و سو کشیده می‌شوند؟

در فضای اجتماعی واقعی، رفتاری تحت عنوان وندالیسم وجود دارد. وندال به افرادی گفته می‌شود که روی خودروها خط می‌کشند، شیشه‌های ایستگاه‌های اتوبوس را می‌شکنند و در استادیوم‌ها صندلی‌ها را تخریب می‌کنند و به طور کلی رفتارهای ضد اجتماعی دارند که این افراد امروز به فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی دسترسی پیدا کرده‌اند. افراد زمانی که وارد شبکه‌های اجتماعی می‌شوند از هر موضوعی داستان عجیب و غریب می‌سازند.

آیا شایعه پراکنی‌ها در این فضا توسط وندال‌ها رخ می‌دهد؟

حدود ۴۰ سال است که گفته می‌شود در ایران زلزله می‌آید. بله این واقعیتی است اما زمان آن معلوم نیست، اینکه این امر دستمایه التهاب قرار گیرد برمی‌گردد به شخصیت عجیب و غریب برخی از افراد که به آنها واندال‌های فضای مجازی گفته می‌شود. این افراد در خصوص تشیع پیکر مرحوم مرتضی پاشایی رخ داد نیز اقدام به شایعه‌پراکنی کردند.