به گزارش یزد رسا؛ حدود 96 درصد آب های شیرین در کره زمین در منابع آب های زیرزمینی وجود دارد. در واقع 4 درصد مابقی مربوط به آب های شیرین است که از برف و یخچال های طبیعی بدست می آید. بنابراین، آب های زیرزمینی مطمئن ترین منبع تامین آب مورد نیاز بشر برای مصارف شرب، کشاورزی و صنعت است. در مناطق خشک مانند کشور ایران منابع آب زیرزمینی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار هستند. 

آب های ژرف هم در واقع بخشی از منابع آب زیرزمینی هستند. پس به زبان ساده می توان گفت هر نوع آب زیرزمینی که در اعماقی بیشتر از اعماق متعارفی که معمولا سفره های آب زیرزمینی معمولی قرار دارند، قرار گرفته باشد آب ژرف نامیده می شود. متاسفانه تعریف دقیق و واحدی از آب های ژرف و عمق قرارگیری آنها وجود ندارد. عمقی که برای آبهای ژرف تعریف می شود با توجه به شرایط اقلیمی و زمین شناسی هرکشور و منطقه متفاوت است. طبق یک تعریف آبهای زیرزمینی تا عمق 40 متری را آب های زیرسطحی، آبهای تا عمق 600 متر را آبهای زیرزمینی متعارف و آبهای موجود در اعماق بیشتر از 600 متر را آب ژرف می نامند. طبق تعریف دیگری و با استدلال این که بیشتر سفره های آب زیرزمینی معمولی تا اعماق حداکثر حدود 500 متر هستند می توان گفت آب های ژرف در اعماق بیش از 500 متر قرار دارند. برخی افراد صاحبنظر آبهای قرار گرفته در اعماق 1000 متر به بعد را آب ژرف در نظر می گیرند. 

آب های فسیلی 

آب ژرف موضوع پیچیده‌ای است. انواع آب‌های مختلف مانند آب‌های فسیل، گسلی، کارستی و درزی و شکافدار را تحت عنوان کلی آب‌های ژرف دسته‌بندی می‌کنند در حالی که اینها با هم متفاوت است. آب های ژرف بر دو نوع هستند: آب های ژرف تجدیدپذیر (renewable) و آب های ژرف تجدیدناپذیر(non-renewable). 

منابع تجدیدپذیر منابعی هستند که آب استحصال شده از آنها، هر سال توسط بارش ها جایگزین می شود ولی منابع تجدید ناپذیر ارتباط آنها با آبهای ناشی از بارندگی ها قطع شده و آب برداشت شده از آنها، توسط بارش های جوّی در مدت زمان کوتاه جبران نمی شود. در واقع می توان گفت در منابع تجدیدناپذیر زمان تغذیه مجدد آبخوان ها در مقایسه با عمر انسان بسیار بیشتر است. منابع آب های زیرزمینی ژرف تجدیدناپذیر را آبخوان های فسیل (fossil aquifers) می نامند. در واقع آب فسیل به پهنه ای قدیمی از آب گفته می شود که هزاران سال پیش و اغلب در شرایط اقلیمی متفاوت از امروز در زیر زمین ذخیره شده است. میزان نمکهای جامد محلول در این آبها و یا به بیان ساده تر شوری این آبها زیاد است و از کیفیت مطلوب برخوردار نیستند. پس آب فسیل یک نوع آب ژرف محسوب می شود.

 امّا نوع دیگری از آب ژرف وجود دارد که به آبهای ژرف تجدیدپذیر معروفند و بیشتر در پهنه های گسلی اعماق زمین یافت می شوند. این نوع آبهای زیرزمینی در اثر آب حاصل از بارندگی ها تغذیه می شوند. کیفیت این نوع آبها در مقایسه با آبهای فسیل به مراتب بهتر و مطلوب تر است.   

همانطور که گفته شد در کشورهای با اقلیم خشک مانند ایران آب های زیرزمینی مهمترین منبع تامین آب مورد نیاز بشر است.  آب های ژرف هم نوعی آب زیرزمینی هستند که در اعماق زیادتر قرار دارند و در بسیاری از مناطق جهان ذخیره آب این منابع زیاد است  و در نبود ذخایر آب زیرزمینی در عمق های متعارف این منابع آب حائز اهمیت هستند. 

کشورهایی که  به آب های ژرف دسترسی پیدا کرده اند

در کشورهایی مانند عربستان و لیبی در ضمن حفاری های عمیقی که برای اکتشاف نفت انجام می شده به منابع آب ژرف فسیلی برخورد کرده اند.  بدنبال آن در این کشورها برنامه اکتشاف جامع این نوع آبها در دستور کار قرار گرفته و منابع عظیمی از این نوع آبها شناسایی و مورد بهره برداری قرار گرفته است. در کشور لیبی در پروژه بسیار بزرگی به نام پروژه رود بزرگ دست‌ساز، اقدام به بهره برداری گسترده از آب های ژرف نموده اند.

 این پروژه شبکه‌ای از لوله‌ها و کانال‌های آب به طول ۲۸۲۰ کیلومتر است که از بیش از ۱۳۰۰ حلقه چاه عمیق آب، که بیشترشان عمقی بیش از ۵۰۰ متر دارند تشکیل شده و روزانه ۶٬۵۰۰٬۰۰۰ متر مکعب آب را به شهرهای طرابلس، بنغازی، سرت و دیگر شهرها منتقل می‌کند.

 در عربستان نیز از آب های ژرف فسیل بهره برداری گسترده صورت می گیرد به طوری که 50 درصد اب مورد نیاز شرب، کشاورزی و صنعت این کشور از این نوع آب های زیرزمینی تامین می شود و 50 درصد مابقی توسط شیرین کردن آب دریا بدست می آید. استفاده از آب های زیرزمینی ژرف عربستان را به یک تولید کننده غلات تبدیل کرد. مزارع کشاورزی متعدد دایره ای شکل که در تصاویر ماهواره ای مخصوصا در شمال غرب عربستان در اطراف شهرهای حائل، تبوک و طبرحل دیده می شوند همه مزارعی هستند که با استفاده از استحصال آب زیرزمینی ژرف آبیاری می شوند. 

علاوه بر کشورهای عربستان و لیبی، ذخایر آب ژرف فسیل در کشورهای دیگری مانند مصر، سودان، چاد، الجزایر، تونس، نیجریه، موریتانی، سنگال، گامبیا، مالی، کامرون، بوستاوانا، بحرین قطر و اردن مورد استفاده قرار گرفته اند. همچنین در استرالیا و نیز شیلی تجربه وسیعی از استفاده از منابع آب فسیل وجود دارد. نکته جالب این است که در بسیاری از این کشورها با توجه به تجدیدناپذیر بودن این ذخایر آبی، این ذخایر رو به اتمام هستند و در ضمن عواقب سوء محیط زیستی نیز برایشان به همراه داشته است. در برخی از نقاط جهان ذخایر آب تجدید ناپذیر مابین چند کشور به صورت اشتراکی مورد بهره برداری قرار می گیرند که در برخی از موارد باعث کشمکش های سیاسی و اقتصادی شده و یا در آینده با آن مواجه خواهند شد. 

آب های ژرف در ایران

همواره در بحث پیرامون آب های ژرف باید این نکته را در ذهن خود مرور کنیم که آب ژرف دو نوع است: تجدیدناپذیر و تجدیدپذیر.

 در ایران وجود آب تجدیدناپذیر یا همان آب فسیل در ضمن حفاری چاه های عمیق در میدان های نفتی از سال ها قبل مشاهده شده است و البته این نوع آبها شوری بسیار زیادی دارند. امّا وجود ذخایر آب فسیل همانند ذخایر بسیار عظیمی که در کشورهای عربستان و لیبی اکتشاف و مورد بهره برداری قرار گرفته اند در ایران اثبات نشده است. گرچه در این مورد در ایران مطالعه دقیقی انجام نشده است ولی به اعتقاد اینجانب در ایران این نوع ذخایر آب زیرزمینی با آن حجم و اندازه ای که در کشورهای مذکور کشف شده است وجود ندارد و دلیل این موضوع ویژگی های کاملا متفاوت زمین شناسی کشور ایران با عربستان و کشورهای شمال آفریقاست. 

اما به فرض وجود منابع عظیم آبهای فسیل در ایران آیا بهره برداری از آنها منطقی است یا نه؟ در این مورد باید بگویم، نه ذخایر آب تجدیدناپذیر جزو ذخایر استراتژیک و متعلق به آیندگان کشورها محسوب می شوند و استفاده از آنها حساسیت های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و محیط زیستی بسیاری به همراه دارد. جالب است در مقاطعی اقدامات متهورانه عربستان و لیبی در بهره برداری گستره از ذخایر آب زیرزمینی و توسعه وسیع کشاورزی به یمن استفاده از این نوع آبهای زیرزمینی، مورد انتقاد و تمسخر جوامع علمی و مدیریتی برخی از کشورها قرار گرفته است.   

لیکن اگر منظور از آب ژرف منابع آب زیرزمینی عمیق تجدیدپذیر باشد باید گفت احتمال وجود این نوع آبها که بیشتر در ساختارهای زمین شناسی خرد شده و گسله عمیق زمین یافت می شوند در بسیاری از مناطق ایران وجود دارد. یکی از شواهد وجود آب بسیار ژرف گسله در ایران، می تواند وجود نشانه های گزارش شده ای از چشمه های آب شیرین در خلیج فارس، دریای عمان و نیز دریاچه ارومیه باشد. گرچه در این زمینه مطالعات محدودی انجام شده است ولی متاسفانه تاکنون مطالعات جامع و دقیقی به عمل نیامده است. در صورت کشف چنین منابع عمیق آب زیرزمینی با توجه به تجدیدپذیر بودن آنها و از طرفی کیفیت مناسبتر این نوع آبها بهره برداری از آنها البته با در نظر گرفتن کلیه ملاحظات مدیریت منابع آب منطقی و مقرون به صرفه خواهد بود. البته همین جا باید تاکید کنم تصور وجود رودخانه های عظیم جاری در اعماق زیر سطح زمین درست نیست و نباید به صحبت های اغراق آمیز در این مورد توجه کرد.    

دکتر عبدالحمید انصاری