به گزارش یزدرسا، بافندگی و نساجی یکی از هنرهای دیرینه و تاریخی ایران زمین است و سرزمین یزد همواره از مراکز مهم این هنر در ایران محسوب می‌شده است. زیلو در کنار سایر صنایع بافندگی بومی یزد، یکی از درخشان‌ترین نشانه‌های هنر بافندگی در این منطقه به شمار می‌آید. بسیاری از نقوش و طرح‌های زیلو و واژگان تخصصی این صنعت ریشه در فرهنگ و آداب ساکنان شهر میبد دارد و نشانگر درهم آمیختگی این هنر- صنعت با عناصر فرهنگ کهن میبد است. نام هنر زیلوبافی با شهر تاریخی میبد گره خورده است، شهری که عده‌ای آن را خاستگاه هنر زیلوبافی می‌دانند و همه متفق القولند که این شهر مهمترین پایگاه این هنر- صنعت در دنیای امروز محسوب می‌شود.بسیاری از شاهکارهای برجامانده هنر زیلوبافی ، نام اساتید زبردست میبدی را بر خود دارد که نشان از جایگاه تاریخی این شهر در هنر زیلوبافی و تأثیر هنرمندان زیلوباف میبدی در گسترش هنر- صنعت زیلوبافی دارد.

اگرچه در متون گذشته کمتر از زیلو یاد شده است اما معمولاً هرکجا سخنی از بنایی ارزشمند به میان آمده از زیلو نیز به عنوان فرش آن یاد شده است بر این اساس می‌توان به یقین گفت که این هنر- صنعت فاخر ایرانی قرن‌ها قبل از اسلام رایج بوده و برای مفروش نمودن منازل و محل‌های مذهبی مورد استفاده قرار می گرفته است و در قرون اولیه اسلامی نیز در اغلب نقاط پهنه تمدنی ایران کاربرد داشته و خصوصاً به عنوان فرش غالب امکان مذهبی ایران شناخته می‌شده است موضوعی که در سفرنامه‌های مختلف نیز به آن مکررا اشاره شده است.

زیلو در واقع بافته ای کویری است و در مناطقگرمسیری حاشیه کویر بافته میشود و به دلیل آنکه گرما را جذب نمیکند برای این مناطق مناسب است. به همین علت کشورهای عربی به صورت خاص خواهان این محصول ارزشمند هستند و آن را خریداری میکنند و البته بازار هایی هم در کشورهای اروپایی دارد و اکنون سعی بر آن است  تا صادرات این محصول را افزایش یابد.

در خصوص ویژگیهای منحصر به فرد این دست بافته باید گفت: زیلو را به‌عنوان فرش سلامت معرفی می کنند، چون تنها دست‎‎بافته‌ای است که تماماً با گیاه تهیه می‌شود. گیاه نرم پنبه جزو مواد اولیه زیلو می‌باشد که همه خواص پنبه را در این دست‌بافته می‌گنجاند و همراه با گیاهان دیگر چون رناس ، نیل و پوست گردو  را به خود می‌گیرد. همین موضوع باعث شده که زیلو،  الکتریسته ساکن ایجاد نکند.. از طرفی زیلو، ذرات معلق در هوا ایجاد نکرده به‌علت نداشتن پرز و خامه به دستگاه تنفسی بدن نیز آسیب نمی‌رساند و پزشکان استفاده از آن را برای کودکان و بیماران تنفسی توصیه می‌کنند. همچنین استفاده از آن حساسیت پوستی ایجاد نمی‌کند و سال‌ها استفاده از آن به‌علت مواد سلولزی موجود در آن، هیچ گونه عوارض پوستی در بدن انسان بوجود نمی‌آورد.

از دیگر فواید زیلو این است که به طبیعت باز می‌گردد و پس از کهنه شدن و غیر قابل استفاده شدن در گودالی در کنار گیاهان چال می‌شده‌اند تا به‌عنوان کود گیاهی برای بقیه گیاهان مورد استفاده قرار بگیرند.. اکنون سعی ما براین است تا این ویژگیهای منحصر به فرد را برند سازی کنیم.

البته زیلوی شهرستان میبد در نخستین همایش ثبت نشان جغرافیایی صنایع‌دستی نشان جغرافیایی ملی گرفت و اکنون یکی از اهداف اصلی، جهانی‌سازی زیلو و صنعت زیلوبافی، ارتقای جایگاه بین‌المللی این صنایع‌دستی، توسعه بازارهای جهانی و زمینه‌سازی برای حضور پررنگ‌تر آن در عرصه‌های بین‌المللی و نیز توسعه گردشگری فرهنگی و افزایش اشتیاق گردشگران به بازدید از میبد به‌عنوان شهری که دارای این صنایع‌دستی‌ منحصر بفرد است، می‌باشد.

زیلو به واسطه جایگاه خود در فرهنگ و اقتصاد منطقه به یکی از عرصه های ذوق و هنر ساکنان شهر میبد مبدل شده که حاصل آن در قالب نگاره های متعدد و متنوع زیلو تبلور یافته. این نگاره ها ریشه در باورها و نگرش های مردم منطقه خصوصاَ عقاید مذهبی آنها چه قبل از اسلام و چه پس از اسلام دارد.

زیلو معمولاً در قالب دو رنگ بافته می‌شود که ترکیب رنگی آن نیز متناسب با کاربرد آن تعیین می‌شود. (اگرچه امروزه با نوآوری‌های انجام شده بر تنوع رنگی آن افزوده شده است). نقش‌های زیلو نیز دارای تنوع گسترده ای است که وابسته به مهارت استادکار است. نقش‌های رایج زیلو به 70 نقش می‌رسد که اکثر آنها دارای نامهای محلی است. زیلو از نظر ابعاد نیز براساس کاربرد در اندازه های مختلفی بافته می‌شود.

زیلوبافی میبد به شماره  246 در تاریخ 25/3/1390 در کمیته ثبت آثار ناملموس به ثبت رسیده است و تاکنون علیرغم گذشت زمان محدودی از رونق مجدد هنر زیلوبافی این هنر-صنعت توانسته تاییدیه های زیر را  نیز کسب نماید.

1. ثبت نشان جغرافیایی ملی توسط انجمن زیلوی میبد
2. کسب دو نشان اصالت ملی توسط خانه زیلو
3. کسب یک نشان اصالت ملی  و ثبت 6 دوره آموزشی هنر زیلوبافی در مراجع معتبر آموزشی

گفتنی است در سال 96 دو مسجد از ارگانهای دولتی به منظور حمایت از  این هنر زیبا،  با زیلوی بافت میبد مفروش شده است. ابتدامسجد ریاست جمهوری با زیلویی در اندازه 67 متر و سپس نمازخانه سازمان میراث فرهنگی کشور با زیلویی در اندازه 170 متر مفروش شده است.

هم اکنون بیش از 500 نفر هنرمند زیلوباف در شهر میبد زندگی می کنند که با پیگیری های انجام شده تاکنون 231 نفر از آن‌ها شناسایی و مشغول بافت زیلو می‌باشند که همچنان کار شناسایی کارگاه ها و افرادی که به صورت مشاغل خانگی به فعالیت مشغول می باشند ادامه دارد.  هنرمندان فعال در قالب 10 کارگاه تولیدی بزرگ با تعداد 70 نفر بافنده و تعداد 161 کارگاه تولیدی خانگی به صورت پراکنده مشغول فعالیت می‌باشند. متوسط درآمد آن‌ها به بیش از 320 دلار در ماه می‌رسد که در مقایسه با سایر مشاغل خانگی درآمد مناسبی است. با توجه به حمایت‌های دولتی از این هنر_صنعت، تعدادی از هنرمندان زیلوباف در سال‌های اخیر تحت پوشش بیمه نیز قرار گرفته‌اند.

بازار عمده زیراندازهای زیلو اماکن مذهبی خصوصاً مساجد و تکایا هستند که این بازار در سال‌های اخیر رشد خوبی را تجربه کرده است. تمایل به استفاده از زیلو برای مفروش کردن منازل نیز در حال رشد است. در سال‌های اخیر محصولات جدید خصوصاً سجاده، زیراندازهای کوچک تزئینی و روکش صندلی اتومبیل هم سهم مناسبی را از بازار زیلو به خود اختصاص داده است. بخش عمده از بازار نیز در خارج از شهر میبد  و استان یزد قراردارد. اگرچه اطلاعات کافی از حجم بازار هنر زیلوبافی وجود ندارد اما تخمین زده می شود حجم بازار در سال جاری بیش از 600 هزار دلار باشد و با توجه به رشد مناسب بازار پیش بینی می شود این رقم تا دو سال آینده به یک ملیون دلار برسد. صادرات زیلو نیز به صورت محدود در قالب سوغات و صادرات چمدانی انجام می‌پذیرد.

حضور مداوم زیلو در نمایشگاه‌ها بستر مناسبی را برای معرفی این هنر-صنعت فراهم آورده است به گونه‌ای که تاکنون در ده‌ها نمایشگاه استانی، ملی و بین‌المللی هنر زیلوبافی ارائه و معرفی شده است واین نمایشگاه‌ها نقش مؤثری در فروش زیلو و اخذ سفارشات ایفا نموده اند.

پیش بینی می شود با توجه به نوآوریهای انجام شده در هنر زیلوبافی و معرفی آن به عنوان فرش سلامت از یک سو و ایجاد بستر های لازم و تربیت نیروی انسانی مناسب برای تولید زیلو  این هنر صنعت مجددا نقش موثری در اقتصاد منطقه ایفا نماید و بازار قابل توجهی را کسب نماید. توسعه روز افزون گردشگری در منطقه و وجود پتانسیلهای فراوان گردشگری نیز می تواند باعث هم افزایی بیشتر و رشد درآمدهای ارزی این صنعت شود. .

انتظار می رود در سالهای آینده به واسطه رشد بازار و افزایش علاقه مندان هنر زیلوبافی، بافت آن در شهر های دیگر (مانند یزد، اردکان، اشکذر، کاشان و...) نیز رواج یابد.

رکود دهه گذشته هنر زیلوبافی باعث شد برای رونق آن نوآوری‌های متعددی انجام پذیرد که حاصل آن نوآوری‌ها، رونق نسبی هنر زیلوبافی در سال‌های اخیر می‌باشد.بر اساس برنامه ریزی های انجام شده روند نوآوری در حوزه هنر زیلوبافی با تقویت نهادهای مربوط در سالهای آینده شتاب خواهد گرفت.

 مهمترین نوآوری‌های انجام شده  در سالهای اخیر عبارتند از: بهبود دار و ابزارهای بافت و تعریف کاربردهای جدید برای زیلو نظیر روکش صندلی اتومبیل، تابلو، انواع کیف، پارتیشن، پشتی و سایر وسایل تزئینی، طراحی طرح‌ها و نقش‌های جدیدی برای زیلو متناسب با نیازهای بازار و افزایش تنوع رنگی زیلو و بهبود بافت بر حسب کاربرد آن.

زیلو به بخشی از هویت شهر میبد تبدیل شده و تلاش خواهد شد در سالهای آینده نیز این موضوع در قالب های مختلف از جمله طراحی آب نماهای شهری، نامگذاری میدان یا خیابان به نام زیلو، استفاده از طرحهای زیلو در دکوراسیون شهری و نصب المان های شهری در نقاط مهم و ورودی های شهر دنبال شود. در سال‌های اخیر نیز در این راستا اقداماتی انجام شده از جمله استفاده از زیلو در ادارات و مکان‌های رسمی، ایجاد آب‌نما با طرح زیلو و چاپ بروشورهایی برای معرفی هنر زیلوبافی. علاوه‌بر این از نقوش زیلو در تولید انواع کاشی و سرامیک (صنعت رایج منطقه) نیز استفاده شده است.

با توجه به افزایش حجم تقاضا به منظور کنترل کیفی محصولات، استانداردهای زیلو توسط سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری در حال تدوین است تا محصول با کیفیت در اختیار مشتریان قرار گیرد. این استانداردها کیفیت مواد اولیه،تکنیک و کیفیت بافت و مشخصات دقیق فنی هر محصول را مشخص می کند . این استانداردها پس از تدوین به عنوان استاندارد ملی زیلو در سازمان ملی استاندارد ایران ثبت خواهد شد.

همچنین اقدامات و فعالیتهای خوبی در راستای پرونده شهر جهانی زیلو صورت  پذیرفته و انشاءالله با همکاری همه دست اندرکاران این مهم به سرانجام خواهد رسید.

سید مصطفی فاطمی