به گزارش یزدرسا، شهرستان بهاباد با مساحتی در حدود 7000 كيلومترمربع در 200 كيلومتري جنوب شرق مركز استان يزد واقع شده است. این شهرستان نوبنیاد داراي 123 روستا و آبادي است كه 83 روستاي آن داراي سكنه و 40 روستاي آن خالي از سكنه مي‌باشد.وجود سه منطقه کوهستانی، پایکوهی و دشتی که بصورت مکمل در مجاورت یکدیگر و در فاصله نزدیکی به هم قرار دارند، مجموعه جغرافیایی کاملی را در این شهرستان بوجود آورده است. بلندترين نقطه در كريم‌آباد در ارتفاع 3002 متر از سطح دريا قرار گرفته است.تنها راه دسترسی اصلی راه آسفالته ای از مسير جاده يزد به بافق و از بافق به بهاباد است.

شهرستان بهاباد داراي 2 بخش به نامهاي مرکزی و  آسفيچ مي باشد. بخش مرکزی شامل شهر بهاباد و دهستان جلگه و بخش آسفیچ شامل دهستانهای آسفیچ و بنستان می باشد که در این جا مجموعه آثار معماری شهرستان در بخش مرکزی در برهه ی زمانی صفوی تا عصرحاضر مورد بررسی باستان شناختی قرار گرفته است.بطور کلی بخش مرکزی شهرستان دارای گونه های مختلف آثار تاریخی شامل:بناهای مذهبی(مانند مساجد،مدارس و آرامگاه ها)،بناهای عام المنفعه(مانند مجموعه ها)،بناهای نظامی(مانند قلاع)،بناهای مسکونی(چون خانه ها)و معماری دست کند(مانند آنچه در کال هنزاک و دهنوملااسماعیل مشاهده می کنیم.) است که در نوع خود جالب توجه است.

در این قسمت قصد داریم که آثار تاریخی بهاباد را تا حد امکان معرفی کنیم و ابتدا از بناهای نظامی شروع می کنیم که شامل قلاع و برج های مختلف است که از جمله مهمترین آنها می توان به قلعه بهاباد،قلعه چوگان،قلعه جنت آباد و... اشاره نمود.در این جا به معرفی اجمالی قلعه بهاباد میراث ماندگار دوران صفوی تا پهلوی می پردازیم.

قلعه بهاباد:

-موقعیت و نحوه دسترسی به بنا: این قلعه ی تاریخی درست در مرکز شهر و در محله ی قلعه واقع شده است. این قلعه به عنوان بافت تاریخی شهر شناخته می شود و از شمال به زمین های زراعی، از جنوب به خیابان امام خمینی، از شرق به فضای سبز خندق و از غرب به خیابان بانک صادرات و محلات مسکونی محدود می شود.-تاریخچه و وجه تسمیه ی اثر: این بنا به نام شهری که در آن بنا شده است یعنی قلعه ی بهاباد شهرت یافته است.

راجع به تاریخچه ی این اثر گرانبها و بزرگ نظر قطعی ای نمی توان داد، زیرا آثاری که در این قلعه قرار دارند از زمان های متفاوت و مابین دوران صفویه تا پهلوی تاریخگذاری شده اند. در برخی از کتب چون کتاب بافق دیار پاکان قدمت آن را به پنج قرن پیش یعنی دوران صفوی نسبت داده اند(فتوحی بافقی؛92،1386) و به عقیده ی برخی از قدما قدمت این قلعه به هزار سال هم می رسد که البته تا حد زیادی بعید می باشد و اما در کتاب فرهنگ بهاباد آمده است: شاهرخ خان (از بازماندگان افشار) حاکم کرمان چون شنید اهالی بهاباد از اطاعت وی سرپیچیدند به سوی بهاباد روانه شد و «قلعه ی بهاباد» را محاصره کرد ولی در گیرودار جنگ گلوله ای به او خورد و کشته شد.(رضوی بهابادی؛ 1382، 75).

این جملات نشانگر این است که قلعه ی بهاباد (البته اگر مقصود همین قلعه ی مدنظر باشد که قطعاً چنین است زیرا آثاری از قلعه ی دیگر به نام قلعه ی بهاباد در دست نیست) در روزگار افشار و زند (حدود 400 سال قبل) هم وجود داشته است و بنابر ویژگی های کلی معماری این قلعه تاریخ آن به اواخر دوران اسلامی می رسد.-کاربرد بنا: این قلعه با توجه به فضاهای آن دارای کارکرد مسکونی بوده و امروزه به عنوان نخستین هسته ی شکل گیری شهر شناخته می شود.

هرچند قدمت شهر بهاباد بسیار بیشتر از این می باشد منتهی این قلعه با توجه به موقعیت بهاباد و قرارگیری آن در میان کویر و با توحه به ناامنی و وجود دزدان و راهزنان در روزگاران قدیم برای اقامت مردم ساخته شده و با برج و باروهای مستحکم حفاظت می شده و با توجه به اینکه محل سکونت دائم مردم بوده تمام مایحتاج مردم در آن تأمین می شده است.-مالکیت بنا: این بنا در خود دارای یک سری دیگر از بناهایی می باشد که دارای مالکین شخصی است و همچنین در آن بناهای عام المنفعه چون آب انبار و حمام نیز به چشم می خورد.- معرفی حجم و شکل کلی بنا: بنای قلعه ی بهاباد، به لحاظ فرم و شکل کلی بنا به صورت یک مربع با اضلاع نامنظم می باشد که دارای 5 برج بوده که اکنون تنهایک برج آن باقی مانده است.

از نظر تراکم فضا، فضاهای مسکونی در سراسر قلعه پراکنده شده اند و همچنین در کنار بناهای مسکونی فضاهای آموزشی چون مدرسه، مذهبی چون مسجد و عام المنفعه چون آب انبار و حمام هم به چشم می خورد. این قلعه همچنین دارای معابر سرپوشیده (ساباط) و سازه های دفاعی چون برج و باروهای بلند و خندقی ژرف و عمیق بوده است. از لحاظ ارتفاع این قلعه دارای بناهای دو طبقه ی متعدد از جمله خانه ها با بالاخانه هایی می باشد که محل انبار کردن محصولات کشاورزی است.-معرفی فضاها: قلعه ی بهاباد در گذر زمان و در اثر فرسایش آسیب های فراوان دیده است و در حال حاضر تقریباً ورودی و سه طرف باروهای آن از بین رفته است. منتهی طبق قول کهنسالانی که روزگاری در این قلعه می زیستند تنها ورودی قلعه در سمت جنوب شرقی قرار داشته که با درب چوبی بزرگی پوشیده شده بوده است.

پوشش اکثر فضاها گنبدی به شیوه ی گهواره ای است. در کنار اغلب فضاهای مسکونی فضاهای روبازی با دیواری کوتاه قرار دارد که محل نگهداری احشام اهالی است. در این قلعه تعداد انگشت شماری خانه ی اربابی وجود دارد و باقی خانه ی رعایاست و البته ترکیب کاربری های مختلف این قلعه به گونه ای بوده که نیازهای زندگی اجتماعی ساکنان آن را تأمین می کرده است. البته اکثر مراکز مذهبی و فرهنگی چون مسجدجامع، آب انبار، حمام، مدرسه و ... در قسمت جنوب شرق قلعه تجمع یافته اند و مزارع کشاورزی و زمین های زراعی در سمت شمال قرار دارند. همان طور که قبلاً اشاره شد در روزگاران قدیم خندقی ژرف دورتادور قلعه را گرفته بوده که به مرور و با از دست رفتن کارکرد اصلی قلعه، خندق نیز پر شده و تنها در سمت شرق هنوز  آثار آن به چشم می خورد که در آن فضای سبز ایجاد شده است.

در همین سمت آثاری از بارو و یکی از برج های برجای مانده از قلعه می بینیم که به نام برج قدمگاه مشهور است که البته در گوشه ی شمال شرقی قلعه قرار دارد.در سمت شمال غربی دومین برج باقی مانده از روزگاران گذشته قرار دارد که برج خاتون نام دارد ولی به دلیل اینکه به یک خانه ی مسکونی چسبیده متأثر از نام صاحبخانه به برج غلوم شهرت یافته است. این برج با ارتفاع 9متر در دو طبقه ساخته شده است. (فتوحی بافقی، 1386، 92)در مجموع این قلعه دارای سه مسجد، یک حسینیه (که اکنون کاملاً تخریب شده و هیچ اثری از آن نیست)، قدمگاه، حمام، آب انبار،مسجد خانقاه و تعداد زیادی خانه می باشد و متأسفانه بافت اصلی خود را در اثر ساخت و سازهای جدید از دست داده است (همان). این قلعه همچنین دارای ساباط های متعددی بوده که یکی از آنها در سالیان اخیر مرمت گردیده است.

نحوه ی نورگیری: این قلعه همچون سایر قلاع نواحی ایران فضاهای رو به حیاط یا فضای باز در این قلعه از طریق پنجره ها و درگاه ها نورگیری نموده و فضاهایی که به عنوان فضای پشتی بوده و ارتباط مستقیمی با نور ندارند توسط روزنه های موجود در بام که آن را هورنو می نامند نور مورد نیاز خود را تأمین می نمایند. در فضاهایی چون خانه ی مسکونی در سقف روزنه هایی جهت روشنایی تعبیه شده بود و در مکان هایی چون مسجدجامع هم به نوعی سنگ مرمر برمی خوریم که در سقف شبستان کار گذارده شده و تا حد زیادی به روشنایی مسجد کمک می نموده است و در مجموع هر یک از بناها به نحوی از نور طبیعی خورشید بهره مند شده اند.

-تزئینات: در آثار مختلفی که در داخل این قلعه قرار دارد تزئینات متفاوتی هم به چشم می خورد، مثلاً در خانه هایی چون خانه ی وقفی سیدالشهدا (حاج ملاعلی) و خانه ی گلشن ها کتیبه های گچی از آیات قرآن قرار داردو یا در دیوار بالاخانه های برخی خانه های مسکونی و در سقف مطبخ ها تزئینات خشتی به چشم می خورد. در برخی خانه ها پیش بخاری هایی هم هست و در سقف برخی دیگر از خانه ها چون خانه ی حاج ملاعلی(سقف هشتی) کاربندی هایی مشاهده می شود.-مصالح: عمده مصالح به کار رفته در این برج خشت و گل است منتهی آجر و به مقادیر بسیار محدود هم از سنگ استفاده شده است، در برخی از دیوارها چینه با اندود کاهگل هم مشاهده می شود.

-سازه ی بنا: طاق آهنگ یا طاق گهواره ای به عنوان پوششی پُر به عنوان مهم ترین و عمده ترین سازه استفاده شده در قلعه ی بهاباد به چشم می خورد که همگی بر جرزهای باربر استوار گشته و به لحاظ انتقال و خنثی نمودن نیرو با یکدیگر در تعاملند.-تاریخگذاری:همانطور که قبلا هم اشاره شد در این قلعه بناهای مختلف از دوران مختلف مابین دوران صفوی تا پهلوی به چشم می خورد که با توجه به سبک بناها و نوع معماری به این دوران نسبت داده شده اند.

آسیب های وارده به بنا:این بنا تا کنون در چندین نوبت مورد بی مهری های فراوان قرار گرفته و بناهای با ارزش آن بسیار تحریف و دستکاری شده اند از جمله ی این موارد می توان به تخریب خانه های قدیمی آن جهت ساخت کتابخانه ی عمومی و تحریف آب انبار حاج مهدی  جهت توسعه مسجد جامع اشاره نمود همچنین در جای جای این اثر با ارزش گودبرداری های غیر مجاز جهت ساخت خانه های مسکونی و حفاریهای غیر مجاز جهت یافتن گنج انجام شده است!و متاسفانه باید گفت وضع کنونی این قلعه تاریخی و باارزش بسیار اسفناک می باشد.از نکات جالب توجه در این قلعه وجود سازه هایی موسوم به گمبه گذاراست که به پشته هایی اطلاق می شود که بین طاق های ضربی می زنند تا تخت بام درست کنند،طاق های کوچکی که در بالای بام بین دو طاق می زنند تا پشت بام صاف باشد(رضوی بهابادی؛368،1382)که این خود از جمله موارد جالب توجه در ایستایی بسیاری از سازه هاست.

انتهای پیام/آ