تاملی در دیدگاه مراجع درباره موسیقی
یزد رسا ؛ در روزهای گذشته موضوع برگزاری کنسرت در استان یزد، اذهان را به خود معطوف کرد و علما و بزرگان استان از جمله آیت‌الله ناصری-نماینده ولی فقیه- و آیت‌الله وافی-نماینده مردم استان در مجلس خبرگان- در برابر آن موضع گرفتند. برخی، کنسرت‌های موسیقی به شکل رایج را اسباب «نشاط‌بخشی» به جامعه می‌پندارند؛ در حالی که فارغ از پاره‌ای تبلیغات جهت‌دار و توجیهات نچسب، کنسرت‌ها به طور معمول جولانگاه بی‌بندوباری طیفی خاص شده که با سوءاستفاده از عنوان هنر، به هنجارشکنی می‌پردازند.
اما فارغ از سخنان فریبنده برخی مسئولان اجرایی و متصدیان پیدا و پنهان کنسرت‌ها، حکم موسیقی از دیدگاه شرع چیست و مراجع معظم تقلید درباره موسیقی و برنامه‌هایی مانند کنسرت چه نظری دارند؟ تامل در دیدگاه مراجع تقلید، می‌تواند واقعیت‌های بیش‌تری را درباره موسیقی و کنسرت‌ها فراروی جویندگان حقیقت قرار دهد:
مقام معظم رهبری در پاسخ به سوالی فرموده‌اند: «استعمال ابزار و آلات موسیقی در نواختن موسیقی مطرب لهوی حرام است و استفاده از این قبیل آلات در غیر موسیقی مطرب لهوی اگر مستلزم مفاسدی باشد جایز نیست و به طور کلی ترویج موسیقی و آلات آن با هدف های نظام اسلامی منافات دارد.»
در پاسخ به این استفتاء که «حکم استماع موسیقی های صدا وسیما یا اداره ارشاد، ساخت و تعلیم و خرید و فروش ابزار آلات موسیقی چیست؟» مراجع تقلید چنین فرموده‌اند:
حضرت آیة الله خامنه ای: «هر گونه نوازندگی مطرب لهوی که متناسب با مجالس عیش و نوش باشد حرام است.»
حضرت آیة الله سیستانی: «اگر موسیقی مناسب مجالس لهو و عیاشی نباشد حرام نیست.»
حضرت آیة الله تبریزی: «گوش دادن به موسیقی لهوی که مناسب مجالس خوش گذرانی می باشد، جایز نیست و همچنین ساخت و تعلیم و خرید و فروش ابزار آلات موسیقی لهوی جایز نیست.»
حضرت آیة الله فاضل لنکرانی: «موسیقی اگر مطرب و مهیج و مناسب مجالس لهو و لعب باشد حرام است و در غیر این صورت مانعی ندارد و مرکز پخش تأثیری در حکم ندارد.»
حضرت آیة الله بهجت: «اگر موسیقی مطرب باشد، استماع و خرید و فروش آن حرام است.»
حضرت آیة الله صافی گلپایگانی: «آنچه را عرف مردم موسیقی می دانند، استماع آن و ساخت و تعلیم و تعلم و فروش آلات آن حرام است.»
حضرت آیة الله مکارم شیرازی: «کلیه صداها و آهنگ ها که مناسب لهو و فساد است، حرام و غیر آن حلال است و تشخیص آن با مراجعه به اهل عرف عام خواهد بود.»
حضرت آیة الله مظاهری: «اگر موسیقی لهوی و تحریک کننده باشد، حرام است.»
حضرت آیة الله گلپایگانی (رضوان الله تعالی علیه): «غنا کشیدن صدا و دور دادن آن به کیفیّت خاصه ی طرب آور است که مناسب با مجالس لهو و محافل انس و طرب و موافق با آلات لهو ولعب است و خواندن به نحو غنا و گوش دادن به آن و تکسب به آن حرام است و فرقی نمی کند که همراه با آلات لهو خوانده شود یا نه و در کلام باطل استعمال شود یا در قرآن یا دعا یا مرثیه یا شعر.»
مراجع همچنین در پاسخ به این سوال که «طبق برنامه ریزی اعلام شده، بنابراین است که خانه های موسیقی و هنرستان هایی در این رابطه در شهرستان ها تشکیل شود که با عکس العمل مردم مواجه شده است، نظر حضرت عالی با رواج موسیقی چیست؟» چنین فرموده اند:
حضرت آیة الله خامنه ای: «آموزش موسیقی و ترویج آن برای نوجوانان با اهداف نظام جمهوری اسلامی سازگار نیست.»
حضرت آیة الله مکارم شیرازی: «بدون شک تأسیس این گونه مراکز موجب گسترش فساد است و جایز نیست.»
حضرت آیة الله تبریزی: «موسیقی لهوی تعلیم و تعلم و اجرت گرفتن برای آن حرام است و این ها مظاهر فسادی است که به خاطر مسامحه بعضی از متصدّیان شروع شده است.»
حضرت آیة الله صافی گلپایگانی: «موسیقی و ترویج و تأسیس مراکز برای تعلیم آن حرام است.»
حضرت آیة الله بهجت: «موسیقی مطرب، شنیدن آن و تعلیم و تعلم آن و تعاون آن حرام است.»
حضرت آیة الله مظاهری: «باید احترام به افکار عمومی نهاد. باید از تشکیل مجالس گناه خودداری کرد.»
به این استفتاءات نیز توجه کنید:
سؤال: ملاک تمییز موسیقى حلال از حرام چیست؟ و آیا موسیقى کلاسیک حلال است، بسیار مناسب است که معیار آن را بیان فرمایید؟
حضرت آیت الله خامنه‌ای: هر موسیقى که به نظر عرف موسیقى لهوى و مطرب که مناسب با مجالس عیش و نوش است باشد، موسیقى حرام محسوب مىشود و فرقى نمىکند که موسیقى کلاسیک باشد یا غیر کلاسیک. تشخیص موضوع هم موکول به نظر عرفى مکلّف است و اگر موسیقى این گونه نباشد به خودى خود اشکال ندارد.
سؤال: منظور از موسیقى مطرب ولهوى چیست؟ و راه تشخیص موسیقى مطرب و لهوى از غیر آن چیست؟
حضرت آیت الله خامنه‌ای: موسیقى مطرب و لهوى آن است که به سبب ویژگی‌هایى که دارد انسان را از خداوند متعال و فضائل اخلاقى دور کرده و به سمت بىبندوبارى و گناه سوق دهد و مرجع تشخیص موضوع عُرف است.
سؤال: گوش دادن به موسیقى چه مرد خواننده آن باشد وچه زن وهمچنین داخلى باشد ویا توسط خواننده هاى خارج از کشور باشد چه ایرانى باشد وچه به زبان غیر ایرانى چه حکمى دارد؟
حضرت آیت‌الله سیستانی: اگرمناسب لهو ولعب باشد جایز نیست.
سؤال: نظر حضرتعالى درمورد گوش دادن به موسیقى هاى اصیل سنتى چیست؟
حضرت آیت‌الله سیستانی: اگر مناسب مجالس لهو و لعب (مجالس عیاشى وخوشگذرانى) باشد جایز نیست.
سؤال: آیا شنیدن موسیقی که ملایم یا غمگین است یعنی مناسب مجالس لهو و لعب نیست حرام است یا نه؟
حضرت آیت‌الله وحید خراسانی: استماع موسیقی که با آلات لهو مثل تار و پیانو و سنتور نواخته می‌شود، در صورتی‌که مناسب با مجالس لهو و لعب باشد حرام است و اگر مناسب با مجالس لهو و لعب نباشد بنابر احتیاط واجب جایز نیست، و استماع آنچه که با آلات مشترکه نواخته می‌شود، در صورتی‌که مناسب با مجالس لهو و لعب باشد جایز نیست.
سؤال: حکم وسائل طرب از قبیل تار، سه تار، سنتور، عود، تنبور، قانون، قیچک، کمانچه، نی، تنبک، دف، پیانو، ویلا، کلارینت، فلوت، هورن، ترومپت و سازهای کوبه‌ای را بیان فرمایید؟
حضرت آیت الله صافی گلپایگانی: استفاده و خرید و فروش و ساختن و تعلیم و تعلم آنها حرام و خانه ها و مؤسساتی که برای اجراء این برنامه‌ها تأسیس می‌شود همه خانه فساد است و پولی که از این راه کسب می‌شود و اشتغال در این مراکز همه حرام است و هیئت‌های آنها باید شکسته شود و هر کس که آن را بشکند ضامن نیست.
همچنین حضرت آيت الله بهجت، در پاسخ به این سوال که «آیا معیار حرمت موسیقى فقط مطرب و لهوى بودن آن است یا این که میزان تحریک و تهییج آن هم تأثیر دارد؟ و اگر باعث حزن و گریه شنونده شود، چه حکمى دارد؟» تصریح می‌کنند:
مطرب بودن قیدى است که در غنا مطرح است نه در موسیقى و اصل اطراب شأنى، معیار حرمت است و نیز هر تحریک و تهییجى که سبب فرح یا حزن شود اما در موسیقى تلهّى (نواختن موسیقى لهوى) با آلات معدّه (دستگاهها و ابزار ویژهى موسیقى) مطلقا جایز نیست، بلکه استعمال آنها در غیر لهو هم بنابر احتیاط واجب جایز نیست.
پاسخ‌های حضرت آیت الله بهجت به پرسش‌های ذیل هم دربردارنده نکات تعیین‌کننده‌ای است:
سؤال: کدام موسیقى حرام است و آیا گوش دادن به آن براى رفع خستگى ناشى از کار یا افسردگى و مانند آن اشکال دارد؟
پاسخ: آنچه مطرب است، از حیث غناى حرام است و از حیث لهو با آلات موسیقى، پس مطلقا حرام است و اگر استعمال آنها در غیر لهو باشد، بنابر احتیاط جایز نیست.
2) رقص و آواز در مجالس عروسى که زنها و مردها جدا باشند، آیا اشکال دارد؟
پاسخ: رقص خلاف احتیاط است، آواز هم به غنا و غیر غنا منقسم مىشود که در صورت غنایى بودن حرام مىباشد.
ملاک حلّیت موسیقى
سؤال. مبانى فقهى حرمت موسیقى و معیار تعیین مصداق موسیقى مطرب چیست؟
پاسخ: ملاک حرمت اطراب شأنى است که معمولاً در زدن با آلات و ابزارهاى آن مطرب شأنى مىشود و علامت آن غلبهى مقرونیّت آنها با محرّمات دیگر است.
مجالس لهو و لعب
سؤال. منظور از مجالس لهو و لعب چه مىباشد؟
پاسخ: مجالس لهو و لعب، مجالسى است که مناسبت با مجالس اهل فسق و گناه دارد.
تفاوت موسیقى و ترانه سنتى و غیر سنتى
سؤال. آیا فرقى بین موسیقى سنّتى و غیرسنّتى، ترانه به زبان محلى و یا زبانهاى دیگر و استفاده از نوار ضبط شده آن وجود دارد؟ خرید و فروش این گونه نوارها چگونه است؟
پاسخ: در حرمت موسیقى تفاوتى بین سنتى و غیرسنتى آن وجود ندارد و در صورت حرمت اصل موسیقى، خرید و فروش نوارهاى آن نیز حرام است.
موسیقى درمانى
سؤال. آیا موسیقى درمانى جایز است؟
پاسخ: استفاده موسیقى براى درمان نیز همانند موارد دیگر آن جایز نیست.
استفاده از موسیقى براى اغراض علمى و...
سؤال. آیا استفاده و آموزش موسیقى در مواردى مثل هنر و طبابت و افزایش شیر دام و رشد گیاه و... ، جایز است؟
پاسخ: موارد استفاده از موسیقى موجب تغییر حکم شرعى آن نمىشود.
استماع، ساخت، فروش، تعلیم و تعلّم موسیقى مطرب و آلاتش
سؤال. گوش دادن به آهنگها، ساخت، فروش، تعلیم و تعلّم موسیقى و آلاتش چه حکمى دارد؟
پاسخ: ظاهرا همهى اینها جایز نیست.
موسیقى و یاد خدا
سؤال. اگر شنیدن موسیقى و یا غنا انسان را به یاد خداوند متوجه کند، آیا شنیدن آن مانعى دارد؟
پاسخ: انسان با عملى که مورد رضاى خداوند نیست، نمىتواند به یاد خداوند باشد و چنین امورى نمىتواند موجب تغییر حکم شرعى موسیقى و غنا باشد.
ملاک جواز و عدم جواز نوارهاى ترانه و موسیقى
سؤال. آیا داشتن مجوز از وزارت ارشاد دلیل بر مجاز بودن صداى خواننده یا ترانهى او مىباشد؟
پاسخ: مجوّز آن وزارتخانه، نمىتواند مجوّز شرعى براى نوارهاى موسیقى و ترانه باشد.
شنیدن موسیقىهاى صدا و سیما
سؤال. شنیدن موسیقىهایى که از صدا و سیما پخش مىشود چه صورت دارد؟
پاسخ: فرقى با موارد دیگر نمىکند و به طور کلّى شنیدن موسیقى مطرب حرام است و در فرض مذکور به هر نحو ممکن باید از شنیدن آن اجتناب نمود.
شنیدن موسیقى بدون حالت طرب
سؤال. شنیدن نوارهاى ترانه خواننده زن و مرد و نواختن ارگ یا آهنگهاى رادیو و تلویزیون، اگر به خود گوش دهنده آن حالت طرب دست ندهد، چه حکمى دارد؟
پاسخ: چون میزان در مطرب بودن اطراب شأنى است نه فعلى؛ بنابراین در فرض سؤال نیز شنیدن آنها حرام است.
نى زدن
سؤال. نى زدن اگر موجب فساد نباشد، چه حکمى دارد؟
پاسخ: نى از آلات مخصوص موسیقى است و اشکال دارد.
موسیقى حلال
سؤال. آیا موسیقى حلال نیز وجود دارد، موسیقى آرام چه وجهى دارد؟
پاسخ: اگر با آلات و ابزار لهو باشد، صورت حلال ندارد.
آموزش خوانندگى و نوازندگى
سؤال. یادگیرى خوانندگى یا نوازندگى موسیقى توسط جوانان و نوجوانان چه حکمى دارد؟
پاسخ: حرام است.
حال شایسته است برخی متصدیان اندکی به خودآیند و با خود بیندیشند که اصرار بر برگزاری برنامه‌هایی چون کنسرت‌های موسیقی که به طور معمول آمیخته با هنجارشکنی و زیرپاگذشاتن موازین شرعی و عرفی است، چه نسبتی با مسئولیت و تعهد دینی و قانونی‌شان دارد.
