به گزارش خبرنگار حوزه زنان یزد رسا، یزد، اردکان، خرانق و چک چک این مکان ها را سرزمین یزدان و یزدیش نامیده اند، از آن پس با نیایشگاه ها و آتشکده های متعددی که در این دیار برپا شد و این منطقه جایگاه مذهبی ویژه ای یافت و محل عبادت ایزدان و خدای آیین های کهن ایران شد. این منطقه منطقه یکی از سرزمین های باستانی اقوام ایرانی بوده است که میراثی درخشان از فرهنگ و تمدن در ادوار مختلف تاریخی دارد.

خرانق را در تاریخ «خورانق» یعنی زادگاه خورشید می گفته اند، روستای کویری خرانق (خورانق) مرکز بخشی است به همین نام و از بخش های شهرستان اردکان استان یزد بوده که در فاصله 60 کیلومتری شرق اردکان و 85 کیلومتری شمال شرقی شهر یزد (در شرق جاده یزد-طبس) واقع است و دارای بخشداری مستقل می باشد.

خرانق با 22000 کیلومتر مربع وسعت و 2000 نفر جمعیت از لحاظ وسعت بزرگترین بخش کشور است و وسعت آن به تنهایی از کل استان آذربایجان شرقی وسیع تر است. این روستا در دامنه کوه های خورانق با قلعه معروف خونزا (به ارتفاع 3185 متر) قرار گرفته است.

خرانق در ناحیه کوهستانی واقع شده است و اقلیم کویری، بیابانی و هوای گرم و خشک دارد، دمای آن در سردترین شبها به 12 درجه زیر صفر و در گرم ترین روزهای سال به 42 درجه بالای صفر می رسد، در تابستان هوای خرانق از مناطق دیگر استان به نسبت، خنک تر است.

این روستا از لحاظ کمیت سفره آب زیرزمینی بسیار فقیر است  و اراضی محدوده آن به شدت در معرض فرسایش، تخریب و نفوذ شوری است و لایه های گچ و نمک درصد بزرگی از سطح منطقه را پوشانده است،

مسیلی بزرگ و عمیق به شکل رودخانه ای فصلی به نام دوکالی از حوالی روستا (دامنه ارتفاعات) به سمت کویر در انجیر تا فاصله 22 کیلومتر جاری میشود.

این روستا امروزه دارای دو بخش جدید و قدیم است که جمعیت روستا، در بخش جدید ساکن است و به علت افزایش مهاجرت به شهر، کاهش جمعیت داشته و هم اینک تنها 145 خانوار و 530 نفر جمعیت در این روستا ساکن هستند.

شغل اصلی ساکنان عموما کشاورزی یا باغداری است و در کنار آن گاهی به دامداری در سطح کوچک روستا می پردازند و زنان به قالیبافی هم مشغولند، محصولات عمده این روستا: گندم، هویج، پنبه و خربزه است.

روستاییان در فصولی از سال ناچار در امور ساختمانی یا سایر مشاغل در شهرهای دیگر به فعالیت می پردازند به خصوص در کارخانه ها و کارگاه هایی که در این ناحیه تاسیس گردیده است.

این روستا دارای حمام، نانوایی، آب لوله کشی، برق است و امکان استفاده از تلفن همراه در آن میسر است. دو مدرسه ابتدایی و دو مدرسه راهنمایی و یک کتابخانه عمومی دارد که روستاهای همجوار هم از آن استفاده می کنند.

خرانق از لحاظ اقتصادی دارای اهمیت ویژه می باشد، وجود معاون سنگ آهن چادرملو، اورانیم، ساغند، باریت، روی  و گرانیت و همچنین منطقه حفاظت شده دره انجیر با دارا بودن حیواناتی چون: کل، بز، میش، قوچ، گربه وحشی، سیاه گوش، یوزپلنگ و هوبره این منطقه را خاص و مورد توجه ساخته است.

آثار و بناهای روستای خرانق

کهن ترین منبع تاریخی که به ذکر آبادی های ناحیه یزد و از جمله خرانق پرداخته، گزارشی است که یکی از هیربدان زرتشتی در سال 24 هجری شمسی مقارن با دوازدهمین سال سلطنت یزدگرد ساسانی گرد آورده است.

یزد در حد شرقی ایالت پارس و کوه استخر قرار داشته و در معرض تاخت و تاز اقوام چادر نشین بوده است. به همین علت مناطق مختلف آن از جمله خرانق به عنوان گلوگاه مسیر تجاری مورد توجه بوده و از دوران هخامنشی به منظور ایمنی کاروانها و مال التجاره ها، در این نواحی: قلعه ها، راهدارخانه ها و چاپارخانه های متعدد ایجاد شده است.

از نمونه های کامل این تاسیسات، که در دوران ساسانیان و سپس در دوران اسلامی تکمیل شده اند و توسعه یافته اند یکی هم قلعه و برج و باروی خرانق است. این قلعه روستایی عمدتا مقر نگهبانان در مرز شرق پارس بوده و در قرن چهارم هجری دومین منزلگاه کاروانیان مسیر یزد به خراسان محسوب می شده است.

آنچه بیش از همه روستای خرانق را ارزشمند ساخته علاوه بر چشم اندازهای طبیعی، آثار تاریخی روستا است که شامل:

قلعه، منارجنبان، کاروانسرا، مشهدک، باباخادم، پل آبراه، شترگلو، قریه شمس آباد، مسجد بیت المقدس، حمام، آسیاب، مسجدجامع و حسینیه می باشد، البته در اطراف روستا هم آثاری چون پیر غیچ، غار بجنه و پیر سبز چک چک (زیارتگاه زرتشتیان) وجود دارند که از جاذبه های مهم منطقه به شمار می آیند.

قلعه قدیمی روستا

قلعه ای قدیمی در پایین روستا قرار دارد که در واقع محل روستای قدیم خرانق است. این قلعه دارای یک منارجنبان است، بقیه روستای قدیم واقعا دیدنی و بی نظیر است. هنوز در میان قلعه، خانه های قدیمی با همان حال و هوا گذشته، تا حد زیادی سالم مانده اند، آنچه موجب شهرت روستای خرانق شده است، همین قلعه تاریخی است که هسته اولیه این روستا بوده است.

این قلعه با مساحتی حدود 1/1 هکتار یکی از کاملترین و زیباترین قلعه های مسکونی روستایی کشور است، قدمت قلعه و برج و باروی آن (در کتاب جامع مفیدی) به زمان ساسانیان باز می گردد.

قلعه خرانق در طول حیات خود از تغییرات درون کالبدی و فروپاشی کامل، تقریبا مصون مانده و اگر چه به تدریج از ساکنان خود تهی شده اما هرگز اصالت و معنای کالبدی اش را از دست نداده است، حتی شکل فعلی این قلعه هم گویای نوع زندگی و مناسباتی است که در آن معمول بوده است.

بناهای این قلعه عموما خشت و گلی است و اندک مصالح دیگری چون سنگ، گچ و آجر هم در معماری آنها به کار رفته است، سقف ها از مواد عایقی چون تیرهای چوبی، حصیرهای الیافی و پوشال ساخته شده است، برای تسطیح و اندود کف اتاقها از مخلوط خاک و آهک برای روکاری سطوح بیرونی ساختمانها از ملات کاهگل و برای تزیین دیوار اتاقها، تالارها و ایوانها، از گچ استفاده شده است.

بافت ساختمانی متراکم معابر باریک و سرپوشیده مصالح بازدارند تبادل گرا و به طور کلی سازگاری و تناسب بناها با شرایط محیطی از ویژگی های مهم این قلعه است که عوامل آسیب زا و آزاردهنده خاص اقلیم، منطقه را تا حدود زیادی قابل تحمل کرده است.

قلعه خرانق با حصار،  برج و دروازه و حتی خندق از آن مجموعه های زیستگاهی است که نشانه های مقاومت برای حفظ موجودیت و اصالت را با خود به این زمان آورده است.

دور تا دور قلعه خندق های عمیقی وجود داشته است که آن را از یورش های دشمنان محفوظ می کرده است، احداث خندق دور شهر به منظور دفاع در مقابل حملات دشمنان از ابتکارات ایرانیان بوده است که توسط سلمان فارسی به تازیان آموخته شد.

شش برج نگهبانی متصل به بدنه قلعه اند، یک برج در شمال و دومی در جنوب غربی قلعه و چهار برج دیگر هم در جبهه غربی واقع شده است، این قلعه از قدیم دو دروازه به نام های دروازه بالا و دروازه پائین داشته و دروازه هایی بعدها به آن اضافه شده است. یکی از عجایب قلعه کوچه های پیچ در پیچ و هولناک آن است که برای غافلگیر کردن دزدان و راهزنان مورد استفاده قرار می گرفته که یکی از این کوچه ها به کوچه گرگ معروف است.

قلعه در حصار بسیار بلندی از دیوار خانه هاست و عمدتا از اتصال دیوارهای بلند پشتی خانه هایش شکل گرفته است، تعداد خانه های درون این بافت به هشتاد می رسد جالب است که بیشتر این خانه ها دو یا سه طبقه اند و متناسب با توانایی اقتصادی و موقعیت اجتماعی قلعه نشینان طراحی و ساخته شده اند. اکثر خانه های داخل قلعه جز چند واحد، بر خلاف خانه های معمولی اقلیم گرم و خشک، حیاط ندارند و عموما سقف های خانه ها گنبدی و گهواره ای بوده است، از طبقه زيرين آنها معمولا براي نگهداري احشام و طيور استفاده مي شده است. اين بخش زيرين كه گاهي همسطح معبر بيروني است مستقيما در يا پنجره اي به بيرون قلعه ندارد تا از نفوذ راهزنان مصون باشد و ارتباط آن از طريق معابر درون قلعه است، از اين فضا براي انبار كردن علوفه و غلات هم استفاده مي كرده اند.

بافت ساختماني متراكم، معبر باريك و سرپوشيده، مصالح بازدارنده تبادل گرما و به طور كلي سازگاري با شرايط محيطي از ويژگي هاي مهم قلعه خرانق محسوب مي شوند كه عوامل آزار دهند خاص اقليم منطقه را تا حد زيادي تعديل كرده اند. اين قلعه با حصار، برج و دروازه از جمله مجموعه هاي زيستگاهي است كه نشانه هاي مقاومت براي حفاظت موجوديت و اصالت را در خود دارد.

هر چه از اين قلعه بنويسيم تمام ناشدني است، قلعه تاريخي خرانق در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

مسجد جامع و منارجنبان روستاي خرانق

اين مسجد، شامل: شبستان، غرفه هايي گرداگرد و منارجنبان است كه در دل قلعه قرار دارد، مسجد جامع، با صحن چند ضلعی، از سمت جنوب شرقي به حسينيه خرانق مي رسد.

مناره بلند مسجد جامع اين روستا در ضلع شمالي صحن است و از مرتفع ترين بناهاي منطقه محسوب مي شود كه در قديم به عنوان فانوس دريايي براي گمشدگان در بیابان، برج ديده باني، نقش اطلاع رساني به ساكنان، اعلام اوقات و... مورد استفاده قرار می گرفته است.

معماري منارجنبان سبك ويژه اي است كه احتمالا ريشه در معابد دوران ساساني دارد. و در طی سالها تغییرات کرده است، تنها مدخل فعلي مناره، اتاقك غريب خانه است كه ظاهرا خلوتگاهی بوده برای کسانی كه مي خواسته اند به نيايش بپردازند. مناره منارجنبان يك راه پله حلزوني كه با عرض 70 سانتيمتر شروع و در انتهاي منار به 40 سانتیمتر مي رسد. در قسمت هاي بالاي مناره براي نگهداري اجزا و ديواره ها از كلاف هاي چوبي استفاده شده است. آن چه باعث شگفتي همگان مي شود جنبيدن آن است كه به وضوح مشاهده مي شود. همچنين در اين مسجد يك سنگ قبر از قرن پنجم هجري قمري وجود دارد.

قابل ذکر است اين آثار از پيشينيان است و بايد براي آيندگان باقي بماند، برخي از بازديدكنندگان اصرار دارند كه با تکان های پي در پي، آن را به حركت در آورند كه به نظر مي رسد براي اين اثر تاريخي خطرات جدي به همراه خواهد داشت، پيشنهاد مي شود براي آشنایی و پاسخ به حس كنجكاوي ميهمانان، يك لوح فشرده تهيه شود و تكان هاي آن به نمايش گذاشته شود، آنگونه كه مشخص است در صورت بي توجهي اين منار منحصر به فرد در آستانه تخريب قرار مي گيرد. شايان ذكر است مسجد جامع و حسينه خرانق به ثبت ميراث فرهنگي رسيده است.

كاروانسراي خرانق

كاروانسرا، ساختماني است كه كاروان را در خود جاي مي دهد و بزرگترين نوع ساختمانهاي اسلامي است. پلان آن معمولا مربع يا مستطيل شكل است، واژه رباط به ساختمان هاي كنار راه و به ويژه بيرون از شهر و آبادي اطلاق مي شود و از روزگاري بسيار كهن به زبان تازي راه يافته است. رابط علاوه بر حوض و آب انبار، داراي اتاق هاي متعددي است كه گرداگرد حياطي را فرا گرفته و مسافران مي توانند يك يا چند شب در آن بياسايند، در كتاب جامع مفيدي تاليف مستوفي بافقي آمده است كه رابط خرانق را حدود چهار هزار سال پيش شخصي به نام خور افروز ساخته است.

يكي از قديمي ترين متون جغرافيايي يعني كتاب المسالك و الممالك در وصف راه ها و منزلگاه ها از خرانق به نام خزانه ياد كرده و قلعه و رباط و برج و باروي عظيم آن را ثبت كرده است، در هر حال خرانق چون در مسير حركت كاروانيان بوده است اهميت بیشتری داشته است.

كاروانسراي خرانق از نوع كاروانسراهاي دشتي است كه عموما يك طبقه اند، سبك بناي فعلي را شاه عباسي نوشته اند، اين رباط چهار تيمچه دارد كه سه تاي آنها مسقف اند و يكي شان بدون سقف است، سقف اغلب صفه ها نوك تيز و شيب دار است. بامها مسطح و كم شيب اند و سقف هاي فضاها و اتاقهاي بزرگ كاملا قوسي اند. سقف تيمچه ها با آجر پوشيده شده و اگر كسي در وسط تيمچه اي پايش را بر زمين بكوبد، صداي آن در سقف گنبدي شكل تيمچه تا چند لحظه به نحو جالبي تكرار مي شود.

اين كاروانسرا به شكل حياط مركزي است كه اتاقها و صفه هايي با تاق هاي هلالي دور آن را گرفته اند، نماي خارجي با آجر كاري، كاشي كاري، گچ بري و سنگبري تزيين شده است و در قسمت دروازه ورودي، تاق نماها و ايوان ها هم آجركاري شده اند، جهانگرداني در سفرنامه هاي خود از كاروانسراي خرانق نام برده اند اين كاروانسرا اسفندماه 1377 به ثبت ميراث فرهنگي، رسيده است، اين كاروانسراي تاريخي بازسازي شده و به صورت يك اقامتگاه براي كويرنوردان و گردشگران داخلي و خارجي با امكانات رفاهي مناسب در نظر گرفته شده است.

مشهدك و باباخادم:

مشهدك بقه گلين كوچكي است به صورت اتاقي تك گنبدي كه چسبيده به ديواره كاروانسرا است؛ در برخی

روايات آورده شده كه حضرت ثامن الائمه (ع) در راه سفر از مدينه به مرو در سال 200 هجري در اين مكان منزل كرده اند به همين مناسبت است كه محل نزول ايشان به نام مشهدك معروف شده است و از قداست خاصي برخوردار است.

آرامگاه بابا خادم از بناهاي تاريخي روستاي خرانق است كه بيرون قلعه واقع شده است و داراي يك بقعه گنبدي است، باب خادم نيز بنا به نقلي محل دفن خادم امام رضا (ع) مي باشد.

پل سنگي آبراه (آبگذر)

يكي از ديدنيهاي اين روستاي باستاني، پلي دو منظوره است كه هم در فصول خاص آب از زير آن و هم از روي آن گذر ميكند. اين پل از قديمي ترين پلهاي انتقال آب مي باشد و از لحاظ معماري در نوع خود كم نظير است و به سبك ساساني و رومي بنا نهاده شده است.

اين پل قديمي يادگاري از ده قرن ميباشد و مصالح به كار رفته در آن ابتدا سنگ و ملات و ساروج بوده است و دهانه هايش به سبك رومي و با سنگ و گچ تاق زده شده است. سطح بالاي آن يك متر و نيم، طول آن 40 متر و ارتفاعش از كف رودخانه بيش از هفت و نيم متر است و هدف از احداث آن انتقال آب قنات از يك سوي رودخانه به سوي ديگر آن از بالاي پل مي باشد. زيرا مظهر قنات خرانق در يك ساحل رودخانه و مزارع و باغات در ساحل ديگر قرار دارد. البته مردم هم براي گذر از رودخانه نيز از اين پل استفاده مي كنند.

شترگلو

در مجاورت پل بقاياي شترگلو يا سيفوني از جنس سنگ و ساروج مشاهده مي شود كه 30 متر طول داشته است، بستر مسير هم با سفالهاي پخته براي عبور آب، لوله گذاري شده است.

بوكن ها

در حاشيه رودخانه (مسيل)  و نزدیک به پل آبگذر تعدادی حفره عمیق به صورت غارهایی در خاک سفت که به آن «دگ» یا «دق» می گویند کنده و ساخته شده است. این حفره ها را «بوکن» می نامند. به گفته بومیان خرانق این بوکن ها در حاشیه مسیر کاروانسرای قدیمی قرار داشته اند و سرپناه مسافران و زائران بوده اند. در ساخت این بوکن ها هیچ مصالحی جز خاک به کار نرفته است.

مسجد بیت المقدس

در داخل قلعه مسجد دیگر است که گفته اند امام رضا (ع) در آن نماز گذارده اند، این بنا سالها مخروبه بوده که 40 سال پیش به همت اهالی بازسازی شده است، و تنها اثر تاریخی آن سنگی است که در جای محراب قرار گرفته است.

مسجد سرچشمه : مسجد سرچشمه یکی از  قدیمی ترین مساجد خارج از قلعه در روستا است. این مسجد در حاشیه مظهر قنات در مقابل قلعه واقع شده است و اهالی روستا قدمت آن را حدود 120 سال می دانند. از این مسجد برای اقامه نماز استفاده می شود. سنگ قبر ابوبکر بن محمود، متوفی به سال 777 هجری قمری، بعد از انتقال از قبرستان قدیمی در ایوان مقابل مسجد نصب کرده اند.

آسیاب های آبی: دو آسیاب آبی قدیمی در داخل قلعه و یکی هم در بیرون قلعه موجودند که قدمت آنها به گفته اهالی 140 سال است. این آسیاب ها را در دل زمین ساخته اند و محل باراندازی و آردسازی آن، پایین تر از سطح زمین است و برای رسیدن به این مکانها باید از معبرهای پله دار پایین رفت. آسیاب های داخل قلعه بر حسب جهت جریان آب قنات، بالا دست و پایین دست نامیده شده اند.

حمام - حمام تاریخی خرانق با 200 سال قدمت در جنوب حسینیه و برای سهولت دستیابی به آب قنات در محلی گود واقع شده است. این حمام از سطح مجموعه قلعه پایین تر و از سطح متوسط خود روستا بالاتر است و بنابر این، فاضلاب آن را می توان به زمین های اطراف قلعه هدایت کرد.

منظور دیگر از گود ساختن حمام، جلوگیری از اتلاف گرما بوده است، دیوارهای حمام از آجرهای بسیار ضخیم و پوشش سقف آن از آجرهای آب انباری به صورت سقف های گنبدی ساخته شده است. نور از روزنه های کوچک سقف به حمام می رسیده است.

آب انبار: آب انبار خرانق از نوع آب انبارهای صحرایی تک بادگیر بوده است که آب آن از باران تامین می شده است، یک گنبد آجری ساده با دهانه ورودی مسقف دارد که کتبیه سر در آن تاریخ 1318 هجری قمری را نشان می دهد، نام بانی و معمار آن بر روی ورودی آن ذکر شده است.

گورستان قدیم: در حاشیه جنوب غربی روستا محوطه ای هست که مزار قدیم خوانده می شود و توسعه روستا را در آن جهت محدود کرده است، در مجاورت این گورستان متروک، غسالخانه ایی با خشت و گل و اتاق هایی گنبدی دایر بوده که در حاضر متروک است و تنها به عنوان طویله یا انبار علوفه از آن استفاده می شود.

در مجاورت قبرستان قدیم روستا، فضاهای خاصی به نام پرده یا زردو وجود داشته که امروزه جز خرابه هایی از آنها چیزی باقی نمانده است. سپرده محل دفن موقت درگذشتگانی بوده که می خواسته اند اجسادشان به عتبات عالیات منتقل و در آنجا دفن شود.

قریه شمس آباد: در مجاورت روستای خرانق محل روستای متروکه ای به نام شمس آباد به چشم می خورد که از آن جز خرابه هایی از بناهای سنگ و گچی قدیمی به سبک معماری ساسانی، چیزی به جا نمانده است. در این قریه بر بالای تپه ای، ویرانه هایی به چشم می خورد که احتمالا روزگاری آتشکده معروف یزدان بوده است.

خرابه های کبرها: از تک بناهای منحصر به فرد و مهم در منطقه خرانق که چیزی جز چهار دیواری هایی با سقف های ویران نیست، می توان از خرابه های گبرها نام برد،  این خرابه ها را به دلیل مصالح به کار رفته در آنها و طرح مربع شکلشان نماینده سبک معماری دوران ساسانیان می دانند، خرابه های گبرها در حد فاصل روستای خرانق و قریه شمس آباد واقع شده اند.

روستای زیبای درند: در 17 کیلومتری روستای خرانق (به سمت طبس) در دامنه کوه واقع شده است و در دل کویر مناظر طبیعی و چشم اندازهای زیبایی را هدیه می کند.

زیارتگاه چک چک: پیر سبز (چک چک) در 30 کیلومتری اردکان یزد مهمترین زیارتگاه زرتشتیان سراسر جهان است که همه ساله به هنگام خردادماه در این محل گرد آمده و مناسک خاصی را برگزار می کنند، به یاری ایزد متعال در نوشته ای جداگانه، به شرح آن خواهیم پرداخت.

پرستشگاه پیر هریشت: در 90 کیلومتری غرب یزد واقع شده است و از زیارتگاههای زرتشتیان می باشد.

غار شگفت یزدان : در 50 کیلومتری عقدا واقع و دارای ستونهای زیبای استلاگمیت و استلاگتیت می باشد، طول این غار 15 کیلومتر است.

ایجاد رصد خانه:  آسمان صاف، تاریک و بدون گرد و غبار خرانق، بافت تاریخی و سنتی آن مناسب برای ایجاد سایت رصد خانه است، همزمان با فعالیت مرکز مطالعات و همکاری های علمی بین المللی (ISMO) قرار بود با تلاش ها و پیگیری های فعالان نجوم آماتوری کشور، طی سالهای گذشته «بنیاد آموزش در تلسکوپ (TIE) » با اعطای یک تلسکوپ رباتیک، یکی از رصدخانه های این طرح آموزشی بین المللی را در این روستا ایجاد کند تا علاقمندان و دانش آموزان کشور و سایر نقاط جهان با پیوستن به این طرح بتوانند در مدارس با اتصال به اینترنت تصاویر و داده های نجومی را دریافت کنند که اجرای این طرح ظاهرا به انجام نرسیده است.

احداث سد زیر زمینی:  برای جلوگیری از هدر رفتن جریان های زیر سطحی رودخانه ها در حواشی کویر، استفاده از سدهای زیرزمینی مخزنی یکی از بهترین و اقتصادی ترین تکنیک ها به شما می رود و اجرای آن راه حل مناسبی برای تامین نیاز روستائیان در بسیاری از مناطق خشک و نیمه خشک کشور است.

با استفاده از سدهای زیرزمینی می توان نیاز آبی مناطق محدود و کم جمعیت را از داخل آبرفت آبراهه های فصلی تامین نمود. ترکیب این فن ساده با قنات می تواند روش نوینی برای مشکل کم آبی ارائه دهد.

سد زیرزمینی خرانق در بالا دست قنات دهوک که آب آن توسط لوله کشی به منطقه خرانق منتقل می شود احداث گردیده است.

عکس: فائزه زارع