یزد رسا؛ به دلیل فساد نظام اداری و تبعیضها در دوران حکومت خلیفههای پیشین، شکاف میان فقیر و غنی روز به روز بیشتر میشد. از دیدگاه امام علی(علیهالسلام) نگاه و توجه به دنیا از دو زاویه میتواند مورد توجه قرار بگیرد: یکی دنیایی که خود وسیله و ابزار برای رسیدن به هدفی متعالی است که این نگرش مورد ستایش امام قرار میگیرد. این نوع بینش به دنیا و کار و تلاش در جهت آن، خود از مصادیق بندگی خدا است. نوع دوم نگرش به دنیا، این است که دنیا خود هدف گردد و انسان خود را بنده دنیا قرار دهد که در این صورت «دنیا دل انسان دنیاپرست را میرانده و او را شیفته و فریفتهی خود ساخته و او را بنده و عبد خود نموده و به هر طرف که دنیا او را بکشاند، خواهد رفت»[۱]. این نوع از دنیاست که به نظر حضرت با آخرت همسویی نداشته و در میان آنها درگیری بوجود میآید.

حال با دانستن شرایط زمانی به حکومت رسیدن حضرت و نگاه ایشان به دنیا، نیم نگاهی به راهبردها و اصلاحات اقتصادی که توسط ایشان برای بهبود اوضاع صورت گرفت میپردازیم. اولین برنامه حضرت گسترش عدالت بود که در دو بخش الف) توزیع مساوی درآمد بیت المال و ب) بازگرداندن اموال تاراج شده به خزانه عمومی مورد بررسی قرار میگیرد.

الف) توزیع مساوی درآمد بیت المال

از عصر رسول خدا(ص) تا سال پانزدهم هجری، غنایم جنگی و عایدات فتوحات و اساسا اموال بیت المال در میان همه اصحاب به طور مساوی تقسیم می شد. اما از سال پانزدهم هجری، این شیوه توسط خلیفه دوم تغییر کرد و بیت المال بر اساس سوابق افراد در جنگ های صدر اسلام و یا سبقت در ایمان و مانند آن تقسیم شد؛ مثلا، به کسانی که در جنگ بدر شرکت کرده بودند، سهم افزونتری نسبت به سایر رزمندگان جنگ های صدر اسلام اختصاص دادند و برای کسانی که در غزوات پس از بدر تا صلح حدیبیه حضور یافتند، چهار هزار درهم مقرر کردند و در میان بدریان نیز مهاجران بیش از انصار سهم دریافت کردند. استمرار این شیوه به تدریج، جامعه را به دو طبقه فقیر و غنی تقسیم کرد و روز به روز بر محرومیت تهی دستان افزود.

در فردای روز بیعت که امام(ع) بر فراز منبر قرار گرفت انبوه مردم محروم و مشتاق، نخستین اقدام خلیفه جدید خویش را، در کاستن رنج محرومیت و مبارزه با صاحبان ثروتهای بادآورده، با گوش خود شنیدند. پس از حمد و ثنای الهی و ضمن اشاره به مأموریت خویش مبنی بر بازگشت به شیوه روشن پیامبر(ص)، با نگاهی به اطراف خود فرمود: مبادا مردانی که دنیا آنها را فرو برده و به ثروتها، زمینها، بوستانها و نهرهای جاری و اسبان تندپا و راهوار و کنیزکان زیبا رسیده اند، فردا فریاد برآورند: «حرَّمَنا ابن ابی طالب حقوقَنا»[۲]؛ پسر ابوطالب ما را از حقوقمان محروم نمود. همگی بندگان خدایید، دارایی ها از آن خداست و میان شما به صورت تساوی تقسیم خواهد شد.[۳]

روز بعد وقتی مردم برای گرفتن تقسیمی خود گرد آمدند، ابی رافع به فرمان امام(ع)، همه را به طور یکسان، سه دینار پرداخت. طلحه، زبیر، عبدالله بن عمر، مروان حکم و چهره های شاخص و ثروتمند قریش از گرفتن ابا نمودند. آن گاه نزد حضرت علی (ع) رفتند و حضرت را در حالی که زیر آفتاب مشغول رسیدگی به اموال بودند، یافتند. گفتند: نزد عمالت رفتیم تا سهمیه مان را از فیء بگیریم، آن ها به هر یک از ما به اندازه سایر مردم دادند. حضرت فرمودند: «قسم به خدا، نسبت من و این اجیرم – با دست به کارگری که پیش روی شان بوده اشاره کردند- به این مال یکسان است»[۴]. آنها نمیتوانستند بپذیرند که حقی بیشتر از آنچه تازه مسلمانان عجم می برند، ندارند. برخاستند و برای متزلزل کردن ارکان حکومت علوی، به دسیسه متوسل گشتند و زمینه را برای عَلَم کردن پیراهن عثمان و ایجاد جنگهای داخلی هموار نمودند. در این میان، برخی از دوستان حضرت، به فکر مصلحت اندیشی افتادند و به امام(ع) پیشنهاد کردند که در حال حاضر اشراف را از خود راضی نگهدار، آنگاه که پایه های کارت استوار شد، سیاست مساوات را به اجرا گذار. ولی در پاسخ شنیدند:

« آیا به من می گویید پیروزی را با ظلم بر کسانی که به ولایت و حکومت بر آن ها برگزیده شده ام، به دست آورم؟ والله، تا عمر دارم و شب و روز برقرار است و ستارگان آسمان در پی یکدیگر طلوع و غروب می کنند، چنین نخواهم کرد. اگر آن مال از آن من هم بود، در میانشان به صورت مساوی تقسیم می کردم، چه رسد به این که آن، مال خداست»[۵].

در اواخر دوران حکومت علی (ع)، یاران آن حضرت به دلیل سخت گیری های آن بزرگوار در تقسیم بیت المال، یکی پس از دیگری از ایشان جدا شدند؛ برخی به معاویه و برخی دیگر به گوشه خانه هایشان خزیدند و دنبال زندگی شخصی خود رفتند، برخی از دوستان حضرت نیز از این وضع ناراحت بودند.

ب) بازگرداندن اموال تاراج شده به خزانه عمومی

موضوع رفع تبعیض از اموال عمومی و یکسان انگاری همه شهروندان از مهمترین اقدامات عدالت اسلامی است و نشان میدهد که اسلام برای برقراری عدالت، تنها پیام قسط و عدل سر نمیدهد، بلکه روشها و شیوه های رسیدن به آن را نیز ترسیم و دولت اسلامی را موظف به تصمیم گیری و سیاست گذاری در همین مسیر می نماید. چرا که برای غلبه بر مشکل فقر، و پر کردن شکاف میان فقیر و غنی، یکی از مهمترین اقدامات اصلاحی که توسط مدیران جامعه باید به طور دقیق اعمال شود، رفع تبعیض در بهره برداری از خزانه عمومی است.

این اقدام بنیادین، در ظاهر اگرچه به شکست حکومت علوی انجامید و توانگران نتوانستند، آن را تحمل نمایند، ولی بالاخره در نهایت در دولت جهانی حضرت مهدی(عج)، این اقدام احیا و به طور کامل اجرا خواهد شد، تا آنجا که در سایه این سیاست، فقر از جامعه ریشه کن می شود و فردی که نیازمند زکات باشد، در جامعه یافت نشود.

میتوان این اقدام حضرت امیر را با نمونهای از سیاستهای اقتصادی موجود در کشور تطبیق داد. در مورد شیوه پرداخت یارانهها، دیدگاههای متفاوتی وجود دارد. برخی هدف پرداخت یارانهها را تقویت سطوح و بخشهای ضعیفتر جامعه میدانند. این توقع وجود دارد که یارانهها به سطوح پایینتر اختصاص یافته و به سطوح غنی جامعه پرداخت نشود و میزان یارانه پرداختی باید با طبقات اجتماعی نسبت عکس داشته باشد. برخی دیگر، شیوه پرداخت مساوی یارانهها را مطرح میکنند یعنی کل یارانههای پرداختی به تعداد متقاضیان یارانه تقسیم گردد.

بر اساس آنچه از شیوه حکومتی حضرت علی(علیهالسلام) در تقسیم مساوی درآمد بیت المال[۶] بیان شد، به نظر میرسد شیوه پرداخت مساوی یارانه بدون در نظر گرفتن وضعیت اقتصادی افراد(فقیر و غنی بودن) به عدالت نزدیکتر است و یارانه باید بصورت مساوی به تمامی اقشار جامعه پرداخت گردد.

[۱] نهج البلاغه، خطبه ۱۰۸، ص۳۰۰٫

[۲] کافی، ج ۸، ص ۳۶۰ و ۳۶۱٫

[۳] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۱، ص۳۶ – ۴۰٫

[۴] محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۱، ص ۱۱۶ و ۱۱۷٫

[۵] نهج البلاغه، خطبه ۱۲۶، ص ۱۶۹٫

[۶] برای مطالعه بیشتر در مورد شیوه تقسیم بیت المال به مقاله " شیوه های تقسیم بیت المال در صدر اسلام"، حامد منتظری مقدم رجوع شود.