نشانه هاى حق و باطل

«أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَداً رَابِياً وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِى النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْيَة أَوْ مَتَاع زَبَدٌ مِثْلُهُ كَذلِكَ يَضْرِبُ اللّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِى الارْضِ كَذلِكَ يَضْرُبُ اللّهُ الأَمْثَالَ». (1)

خداوند از آسمان آبى فرستاد؛ و از هر درّه و رودخانه ‏اى به اندازه آنها سيلابى جارى شد؛ سپس سيل بر روى خود كفى حمل كرد؛ و از آن چه (در كوره ‏ها،) براى به دست آوردن زينت آلات يا وسايل زندگى، آتش روى آن روشن مى ‏كنند نيز كف هايى مانند آن به وجود مى ‏آيد-خداوند، حق و باطل را چنين مثل مى ‏زند!- امّا كف ها به بيرون پرتاب مى ‏شوند، ولى آن چه به مردم سود مى ‏رساند [آب يا فلز خالص‏] در زمين مى‏ ماند؛ خداوند اين چنين مثال مى‏ زند! (مقام حق و باطل را روشن مى نمايد)».

يكى از امتيازات برجسته قرآن اين است كه عالى ترين و عميق ترين معانى را با جمله هايى ظريف و زيبا بيان مى كند؛ اين كتاب آسمانى، تنها در بند ظرافت و زيبايى الفاظ و جمله ها نيست تا فكر سخن پردازى و آرايش الفاظ و جمله بندى ها، آن را از طرح معانى عميق و بزرگ فلسفى و اجتماعى باز دارد؛ همان طور كه عظمت معنا و بيان ريزه كارى هاى آن، اين كتاب آسمانى را از به كار بردن الفاظ جالب، زيبا، موزون و آهنگ دار، باز نداشته است.

در ميان نويسندگان و سرايندگان، كمتر كسى مى تواند هر دو جنبه را مراعات كند و سخن او هر دو امتياز را داشته باشد.

قرآن به تصديق استادان فن و پايه گذاران علم فصاحت و بلاغت كاملاً از زيبايى ظاهر و عمق معنا برخوردار است و حكيم و سخن ساز جامعۀ عرب وليد بن مغيره پس از شنيدن قسمتى از آيات قرآن به اين حقيقت اعتراف كرد و گفت (به قول برخى از دانشمندان بزرگ، اين سخن تقريظى است كه از طرف دشمنان درباره قرآن گفته شده است): «قرآن از ظاهرى زيبا و دلارا و حقايقى عميق و ريشه دار، برخوردار است».

خود پيامبر اسلام اين حقيقت را با عبارت روشن ترى بيان كرده است آن جا كه مى فرمايد: «ظَاهِرُهُ أَنِيقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِيقٌ ... لَا تُحْصَى عَجَائِبُهُ» (2) ظاهر آن زيبا و معانى آن عميق است. شگفتى هاى آن به پايان نمى رسد».

آيه مورد بحث، گواه زنده گفتار ماست. در اين آيه منظره اى از مبارزه حق و باطل با طرح مثالى جالب ترسيم شده است و در آن يك سلسله حقايق فلسفى و اجتماعى و نكات شايان توجه، نهفته است كه به قسمتى از آن اشاره مى شود:

در اين آيه، حق به آب هايى كه در زمين مى ماند و يا فلزاتى كه مردم از آنها استفاده مى كنند و باطل به كف هاى روى سيلاب ها و يا روى فلزات مذاب، تشبيه شده است. اكنون به نكات اين تشبيه توجه كنيم:

معناى تحت اللفظى حق و باطل و ملاك هر دو چيست؟

«حق» در لغت به معناى ثابت و استوار و پاى برجاست و «باطل» در نقطه مقابل آن قرار دارد.

هر فكر و انديشه و طرح علمى، فلسفى و اخلاقى كه با خارج از انديشه وفق دهد و از يك واقعيت خارج از محيط فكر حكايت كند، طبعاً چنين انديشه اى حق و استوار خواهد بود؛ چون اين فكر از واقعيت ثابت و استوار حكايت مى كند، از اين نظر بر اثر حقانيت و ثبات واقعيت خود، فكر نيز ثابت و پاى بر جا خواهد بود؛ ولى هر نوع انديشه و طرحى كه به واقعيتى منهاى محيط انديشه متكى نباشد بر اثر نداشتن تكيه گاهى ثابت و استوار، خود به خود باطل و پوچ و غير پايدار خواهد بود.

اگر قواعد رياضى و اصول هندسى و بسيارى از علوم طبيعى حق و پايدارند، روى ملاكى است كه گفته شد؛ زيرا همگى با واقعيت خارج از محيط انديشه وفق مى دهند و داراى واقعيتى ثابت و پايدارند و بر اثر پايدارى آن، خود اصول نيز رنگ ابديت و قيافه جاودانى به خود گرفته اند، ولى بر عكس سلسله نظرياتى كه بر مشتى تخيّلات و اوهام استوار باشند، با يك چشم زدن پوچ و نابود مى شوند.

اين نه تنها انديشه هاى علمى و فلسفى است كه به دو جناح مختلف تقسيم مى شوند، بلكه دعوت هاى اجتماعى و مكتب هاى سياسى و اخلاقى نيز از اين تقسيم بركنار نيستند؛ هر نوع دعوت اصلاحى و قوانين اجتماعى و اخلاقى كه بر اساس فطرت انسانى و اصول عدل و انصاف و رعايت حقوق بشرى استوار باشد، طبعاً حق و پايدار بوده و قيافه ابدى به خود خواهد گرفت و مبارزه با آن به سان شنا بر خلاف مسير آب خواهد بود و شخص مبارز پس از اندكى، خسته و ناتوان شده و مانند شناگر مزبور كه پس از مدتى خود را در مسير طبيعى جريان آب قرار مى دهد اين شخص نيز سرانجام مجبور مى شود از اصول فطرت انسانى و قوانين عدل و انصاف پيروى نمايد.

برخى از احزاب سياسى كه داراى منويات ناسالم و غير صحيح هستند، براى جلب افكار عمومى مى كوشند اهداف و منويات خود را در قالب اصول انسانى و درخواست هاى فطرى جلوه دهند از اين رو، از يك سلسله ماسك ها و نقاب ها استفاده مى كنند؛ ولى پس از مدتى ماسك كنار رفته و خود حزب با تمام منويات و اهداف خود، به دست فراموشى سپرده مى شود.

قرآن براى ترسيم اين حقيقت، كه ثبات و پايدارى از آثار حق و بى ثباتى و فروكش كردن از علايم باطل است، حق را به سان آب و فلز مصفايى مى داند كه در مسير خود در روى زمين باقى مى ماند و پس از اندكى به صورت چشمه و چاه ظاهر مى گردد و يا به صورت ابزار و آلات زندگى، در دست مردم مورد استفاده قرار مى گيرد؛ ولى باطل به سان كف هاى روى آب و يا فلزات ذوب شده است كه هيچ ثباتى ندارد و پس از لحظاتى خاموش مى شود.(3)

در اين جا از پايدارى و ناپايدارى حق و باطل سخن گفته شد و هدف از تشبيه، پايدارى حق و ناپايدارى باطل است.

طرفداران باطل به سان خود آن، ظاهرى فريبنده و توخالى دارند و در عين حال به سان كف هاى روى آب و يا روى فلزات ذوب شده، خودخواه و بلند پرواز هستند؛ ولى طرفداران حق مانند خود آن، از هر نوع فريبندگى و تظاهرات توخالى، دور هستند و همواره متواضع بوده و از كبر و بلندپروازى پيراسته اند.

قرآن براى اشاره به اين نكته، «زبد» يعنى «كف» را با لفظ «رابياً» به معناى بالا رونده، شرح داده است.

حق و باطل را با اين نشانه ها بشناسيد

در ميان تمام اقوام و ملل جهان ضرب المثل هايى وجود دارد كه گويندگان و نويسندگان در روشن كردن مقاصد و آرمان هاى خود، به آنها استشهاد مى جويند. از آن جا كه نوع مثل هاى رايج، از واقعيتى مسلّم و آزمايش شده حكايت مى كنند و در شنونده تأثير خاصى از خود به يادگار مى گذارند و به سخن گوينده رنگ دليل و برهان مى بخشند، چه بسا يك مثل كوتاه، در روح و روان جوان، شور و انقلابى پديد مى آورد او را متوجه سرانجام شوم عمل خود مى سازد كه دليل و برهان نمى تواند آن كار را انجام دهد؛ مثلاً براى جوان بيكار و بى عارى كه عمر خود را با بطالت و ولگردى مى گذراند وقتى اين شعر معروف خوانده شود:

بى اختيار در خود احساس شرمندگى كرده و جرقه اميدوار كننده اى در محيط فكر او روشن مى گردد.

هنگامى كه به افراد ستمگر و مردم آزار كه از نتيجه اعمال خويش غافلند گفته مى شود: «كَمَا تَدِينُ تُدَانُ»؛ مطابق كردار خود پاداش مى گيرى» و يا شعر مولوى:

كه مفاد آن با مضمون آن مثل، يكى است، خوانده شود چه بسا آثار عميقى از خود در دل و روان او مى گذارد.

ملل مسلمان جهان كه از چهارده قرن پيش با كلام الهى و سخنان پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) و خاندان گرامى او آشنا شده اند؛ قسمتى از آيات قرآن، آن چنان در ميان آنان رواج پيدا كرده كه حكم امثال را پيدا كرده است؛ مانند:

«أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ...».(5) آيا مردم را به نيكى دعوت مى كنيد و خود به آن عمل نمى كنيد؟.

«هَلْ جَزاءُ الإِحْسَانِ إِلاَّ الإِحْسانُ».(6) آيا پاداش نيكى جز نيكى چيز ديگرى هست؟.

اين نوع از آيات كه بر اثر دقت و بلندى معنا، حكم امثال را پيدا كرده اند، بهترين وسيله براى گويندگان و نويسندگان در جهت رساندن مقاصد اجتماعى و اخلاقى شان است.

برخى از دانشمندان كه درباره اين نوع از آيات دقت بيشترى نموده اند از ميان آيات قرآن، 245 آيه استخراج نموده اند كه در ميان گويندگان و نويسندگان دانشمند، حكم مثل را پيدا كرده است.(7)

قرآن مجيد علاوه بر اين نوع آيات، خود مبتكر و پايه گذار يك رشته از امثال است(8) كه هر كدام را بايد شاهكارى در جهان سخن و فن و بلاغت دانست. اين نوع امثال مى تواند گروه هاى غافل و منحرف را، كه به طور اجمال در صدد اصلاح خود برآمده اند، بيدار و متوجه سازد و خود قرآن هدف خويش را از طرح اين مثل ها با جمله كوتاهى بيان مى كند آن جا كه مى فرمايد: «...وَتِلْكَ الأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرونَ».(9) اين مثل ها را از آن جهت مى زنيم كه مردم درباره آنها به تفكر بپردازند.

روى اهميت فراوانى كه امثال قرآن داشت دانشمندان اسلام درباره توضيح اين امثال، كتاب ها و رساله هايى نوشتند.(10)

يكى از مثل هاى پر مغز و پرمعناى قرآن، مثلى است كه در آيه مورد بحث وارد شده است. در اين آيه، ترسيمى دقيق و پرنكته از مبارزه حق و باطل و موقعيت و نتايج آن دو به عمل آمده است. در اين مثل، حق به آب و فلزات تشبيه شده و باطل به سان كف روى آب و يا فلزات ذوب شده تلقى گرديده است.

بيان نكات ديگر در این مَثَل

1. گاهى مبارزه حق و باطل به صورت مبارزه ايمان به خدا و كفر به او درمى آيد در اين صورت، تشبيه حق (ايمان) به آب، تجلى خاصى پيدا مى كند؛ زيرا همان طور كه آب، مايۀ حيات بلكه آغاز حيات جانداران و گياهان است و قرآن مجيد درباره آن مى فرماید: «...وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَىْء حَىّ...»(11)؛ هر موجود زنده اى را از آب آفريديم. هم چنين ايمان به خدا و روز رستاخيز مايۀ حيات اجتماعى مى باشد و در پرتو ايمان به خدا، عدل اجتماعى كه در حقيقت مايه زندگى اجتماعى است، زنده مى گردد و عواطف انسانى و احساسات پاك بشرى، تجلى خاصى پيدا مى كنند، در صورتى كه ملت فاقد ايمان،. هيچ انگيزه اى براى مراعات حقوق افتادگان و اجراى عدالت اجتماعى ندارد و همواره در لب پرتگاه فاصله طبقاتى قرار گرفته و با جنگ هاى كوچك و بزرگ دست به گريبان است.

روزى آقاى فرويد، روانكاو معروف تصور مى كرد روزگار دين سپرى گرديده و نظامات مدنى و تربيت هاى اجتماعى، جاى گزين دين شده است، ولى تلفات وحشت آور جنگ اوّل جهانى، كه آمار تلفات از ده ميليون تجاوز كرد، او را مجبور كرد كه فرضيۀ خود را پس بگيرد و جنگ دوم جهانى روشن ساخت كه اروپاى ماشينى فاقد حيات انسانى است و هنوز به صورت درّندگان باقى است.

اگر ايمان، به فلزات تشبيه شده است، آن نيز براى اين است كه برخى از آنها مايۀ حيات انسان است و قرآن درباره يكى از آن ها چنين مى فرمايد: «...وَأَنْزَلْنَا الْحَديدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ».(12) آهن را آفريديم در آن قدرت عظيم و سودهايى براى مردم است.

اگر اين فلز از بين برود زندگى انسان دچار اختلال مى گردد.

2. كف هاى روى سيل يا فلزات ذوب شده به سان حجابى است كه تا مدتى چهره آب و فلز را مى گيرد، ولى طولى نمى كشد كه تمام كف ها نابود شده و سيماى شفاف آب، چشم ها را خيره مى سازد؛ هم چنين چهره حقيقت گاهى با نقاب باطل پوشيده مى شود؛ امّا سرانجام نقاب باطل بركنار رفته، سيماى حق با درخشندگى خاصى خودنمايى مى كند.

گاهى افكار شيطانى و آراى باطل تا مدتى آفتابِ حق را به سان ابرهاى تيره بهار مى پوشانند، ولى اين پرده پوشى هميشگى نيست و قرآن اين حقيقت را به زبان ديگر نيز بيان كرده است آن جا كه مى فرمايد: «وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقاً».(13) بگو حق آمد و باطل نابود گرديد و باطل از ميان رفتنى است.

و در جاى ديگر مى فرمايد: «وَيَمْحُ اللّهُ الْبَاطِلَ وَيُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ...».(14) خداوند باطل را نابود مى سازد و حق را با سخنان خود پايدار مى دارد.

3. باطل خاصيت و فايده اى ندارد؛ ولى حق، منبع انواع بركات است؛ از كف هاى روى آب، گُلى رشد نمى كند و درختى سبز، و تشنه اى سيراب نمى شود، ولى آب، سرچشمۀ هزاران جلوه حيات و زندگى در جانداران و گياهان است.

4. همان طور كه باران از آسمان مى بارد و هر نقطه اى به اندازه لياقت و شايستگى خود از آن بهره مند مى گردد و به اصطلاح «در باغ لاله رويد و در شوره زار خس» و به علاوه ظرفيت دره ها و نهرها و مسيل ها هم يك سان نيست و هريك به اندازه گنجايش خود آب برمى دارد؛ هم چنين روح و روان افراد بشر از نظر گنجايش يكسان نيست و هر كدام به اندازه شايستگى خود، از معارف و تعاليم آسمانى بهره مى گيرند؛ به عبارت ديگر قلوب و ارواح از نظر گنجايش با هم اختلاف دارند، برخى به اندازه يك سبو و گاهى به اندازه يك دريا، و هركدام به نسبت گنجايش خود، از تعاليم آسمانى بهره مند مى گردند. قرآن براى رسانيدن اين نكته لفظ «بِقَدَرِها» را آورده است.

اختلاف در مسأله آفرينش به قدرى مهم است كه قرآن روى آن تكيه كرده مى فرمايد: «وَقَدْ خَلَقَكُمْ أَطْواراً».(15) شماها را مختلف آفريده است.

پيامبر اكرم استعداد و شايستگى افراد را به معادن زيرزمينى تشبيه كرده كه برخى طلا و برخى ديگر نقره است: «الناس معادن كمعادن الذهب والفضة».(16)

اميرمؤمنان در سخن معروف خود به كميل چنين فرمود: «إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِيَةٌ فَخَيْرُهَا أَوْعَاهَا»؛ (17) قلوب و ارواح مردم ظرف هايى هستند و بهترين آنها، روحى است كه وسيع تر باشد.

خلاصه هر فردى به اندازه شايستگى خود از نعمت هاى معنوى و مادى بهره مى گيرد.

5. رمز بقا و پيروزى در صحنه هاى مبارزه اين است كه وجود انسان براى مردم مفيد و سودمند باشد و خداوند براى تفهيم اين مطلب چنين فرموده است: «وَأَمّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِى الأَرْضِ». آن چه به حال مردم مفيد است در زمين باقى مى ماند.

6. باطل به شكل هاى گوناگون و چهره هاى مختلفى در صحنه هاى متعددى خودنمايى مى كند، همان طور كه كف هم بر روى آب ها و هم بر روى فلزهاى ذوب شده، آشكار مى گردد چنان كه مى فرمايد: «وَ مِمّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِى النَّارِ». كف نه تنها بر روى آب ها، بلكه بر روى فلزات ذوب شده نيز ظاهر مى گردد.

7. فروغ ناپايدار باطل، از فروغ پايدار و پيوسته حق است و باطل در خودنمايى موقتِ خود مديون حق مى باشد و تا از حيثيت حق بهره نگيرد، نمى تواند خود را به جاى حق به ديگران بقبولاند. كف هاى باطل از موقعيت آب استفاده مى كنند و خود را نشان مى دهند و اگر آبى در كار نبود، كف را ياراى خودنمايى نبود. قرآن براى افهام اين نكته، جمله «فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَداً» را آورده است.

8. باطل همواره از محيط هاى آشفته و پرهرج و مرج استفاده كرده و خود را نشان مى دهد و در محيط آرام و بى صدا، نمى تواند خود را بنماياند. هم چنان كه كف، موقعى ظاهر مى شود كه سيلاب از سراشيبى تند كوه ها با هيجان و شور به پايين بريزد؛ امّا وقتى آب به جلگه و نقاط صاف و هموار رسيد و شور و هيجان سپرى شد، به تدريج به خاموشى مى گرايد.(18)

پی نوشت ها:
1 . تفسير مفردات آيه: «اودية» جمع وادى است؛ بيابانى كه منتهى به كوه گردد و در دل آن دره ها و مجارى آب باشد. «زبد»: كف. «رابى»: بالا رونده و در حال هيجان. «جفاء»: كفى كه از ديگ سر مى ريزد و يا بالا مى رود و بخار مى شود.
2 . اصول كافى، ص 599.
3 . بر اساس اين حقيقت، گفته شده است: «للحق دولة وللباطل جولة؛ حق هميشه ابدى و جاويدان است ولى باطل پس از جلوه گرى هاى فريبنده، خاموش مى شود».
4 . اين شعر مضمون مثل معروف عربى است كه مى گويد:«كما تزرع تحصد».
5 . بقره آيه 44.
6 . رحمن آيه60.
7 . امثال قرآن، ص 68ـ 79.
8 . شماره اين نوع مثل ها در حدود 53 مثل است.
9 . حشر آيه 21.
10 . براى اطلاع بييشتر ر.ك: كشف الظنون، ج1، ص 150.
11 . انبياء آيه 30.
12 . حديد  آيه 25.
13 . اسراء آيه81.
14 . شورى آيه 24.
15 . نوح آيه 14.
16 . بحارالأنوار، ج4، ص 405.
17 . نهج البلاغه، كلمات قصار، شماره 147.
18 . برخى از اين وجوه در كتاب قرآن و آخرين پيامبر(ص 91ـ 93) آمده است.

منبع: کتاب قرآن واسرار آفرينش، آیت الله العظمی سبحانی

مشرق