به گزارش عصر فرهنگ به نقل از طنین خاتم، در سال‌های اخیر با ایجاد اداره حفاظت محیط زیست شهرستان و پیگیری و همت مسئولان شهرستان خاتم و استان یزد، زمینه بازدید بسیاری از مسافران، گردشگران، صاحب‌نظران و کارشناسان محیط زیست از جاذبه‌های طبیعی این منطقه فراهم شده و با استفاده از توان کارشناسی و دیدگاه‌های آنها و همت اداره کل محیط زیست استان یزد و سازمان محیط زیست کشور، اکوسیستم‌های شاخص این شهرستان که ارزش بسیار بالای اکولوژیکی در سطح ملی و بین‌المللی دارند، نمونه‌ای تمام عیار از تنوع اکوسیستم‌های موجود این شهرستان، برای تضمین اهداف حفاظت، به عنوان مناطق چهارگانه تحت حمایت رسمی، ارتقاء سطح یافت.

پناهگاه حیات وحش بورونیه، منطقه حفاظت شده باغ شادی، منطقه شکار ممنوع این باغ و منطقه هوبره از مناطق حفاظت شده استان یزد به شمار می‌روند.

پناهگاه حیات وحش بوروئیه

پناهگاه حيات‌ وحش بوروئیه در موقعیت جغرافیایی N3005 E5410 در استان یزد واقع است. پناهگاه حیات وحش "بوروئیه" نخستین منطقه تحت مدیریت محیط زیست یزد در خاتم است و با وجود گمنامی که سالها از آن رنج برده، دارای ویژگی‌ هایی است که آن را در میان تمام مناطق حفاظت شده منحصر به فرد کرده است.بشر تا قبل از آشنایی با تمدن صنعتی از طبیعت تنها به منظور رفع نیازهای حیاتی خود بهره می برد اما پس از ظهور تمدن صنعتی و بهره گیری از ماشین آلات و صنایع، ویرانی های عظیمی در طبیعت به وجود آمد. در این زمان با گسترش روز افزون آلودگی ها، چرای بی رویه دام، شکار بیش از حد حیات وحش و ناامنی در زیستگاه های وحوش، جامعه جهانی به فکر ایجاد ارگانهایی برای حفاظت و حراست از این منابع ملی و خدادادی افتاد به همین ترتیب و به منظور ارتقا سطح حمایت از گونه های گیاهی و جانوری، بخشی از زیستگاه ها و رویشگاه ها بنا به خصوصیات و استعدادشان انتخاب و تحت حفاظت قرار گرفتند.

در استان یزد نیز اولین منطقه تحت حمایت سازمان حفاظت محیط زیست از سال 1355 انتخاب شد و در فاصله سالهای 55 تا 88 بسیاری از زیستگاه های مطلوب استان و اکوسیستم های طبیعی شاخص شناسایی و پس از ارائه گزارشات لازم به سازمان مرکزی حفاظت محیط زیست و سیر مراحل قانونی به عنوان مناطق چهارگانه تحت مدیریت محیط زیست مصوب شدند.

پناهگاه حیات وحش بوروئیه یکی از مناطق یاد شده است پناهگاه حیات وحش بوروئیه با مساحتی حدود 78 هزار هکتار در جنوب استان یزد و در شهرستان خاتم واقع شده است. این پناهگاه حیات وحش در محدوده ارتفاعی هزار و 580 تا دو هزار و 860 متر قرار دارد که بلندترین ارتفاع مربوط به کوه چنگ به ارتفاع دو هزار و 800 متر و کوه دیده بان در نزدیکی غارخانه به ارتفاع دو هزار و 708 متر از سطح دریاست. به طور کلی بخش عمده پناهگاه را ارتفاعات تشکیل داده که بیشتر از جنوب شرق به طرف شمال غرب گسترش دارند.

پناهگاه حیات وحش بوروئیه در نزدیکی شهر هرات، مرکز شهرستان خاتم قرار دارد و به وسیله جاده های مواصلاتی این شهر احاطه شده است به طوری که در جنوب منطقه جاده آسفالته هرات به سرچهان و شیراز وجود دارد که مرز منطقه را نیز شامل می شود.

علاوه بر آن در غرب منطقه نیز جاده آسفالته توتک به روستاهای کرخنگان و چنارناز واقع شده و این جاده در ادامه به سمت جنوب با عبور از روستای بوروئیه خوانسار و روستای خوانسار به جاده آسفالته هرات - سرچهان وصل می شود. پناهگاه حیات وحش بوروئیه نخستین منطقه تحت مدیریت محیط زیست در محدوده شهرستان خاتم بوده و وجه تسمیه آن وجود روستای بوروئیه در مرکز منطقه است. این منطقه قبل از انقلاب نیز مورد توجه شکارچیان استانهای مختلف بوده است و از سال 79 به مدت دو سال به عنوان منطقه شکار ممنوع و پس از آن در سال 81 به دلیل ویژگی ها و غنای طبیعی منطقه، تحت عنوان پناهگاه حیات وحش تحت مدیریت قرار گرفت.

با وجود گذشت کمتر از یک دهه از ارتقا سطح حفاظتی منطقه و نامساعد بودن شرایط آب و هوایی در این برهه زمانی، شرایط حفاظت فیزیکی منطقه موجب افزایش چشمگیر حیات وحش منطقه شده است. پناهگاه حیات وحش بوروئیه با در بر گرفتن اکوسیستم های مختلف دشت و کوهستانی، زیستگاهی مناسب برای گونه های مختلف پستانداران و پرندگان فراهم آورده است. اثرات متقابل کوهستان ها و دشتها در کنار هم سبب ساز شرایط حداقلی برای زیستن در وضعیت سخت و شکننده شده است. کوهستانهای خانه خدا، سربره و کوه های واقع در حواشی منطقه به سان دیواره حفاظتی در مقابل کویرهای پیرامونی شرایط زیستی مناسبی برای رویش گونه های مختلف گیاهی فراهم آورده و به تبع آن مامن و پناهگاهی مطلوب برای گونه های جانوری شده اند.

 این پناهگاه در فلات مرکزی کشور قرار گرفته و به طور کلی از منابع آبی کمی برخوردار است به همین دلیل محیط زیست تاکنون 11 آب انبار در نقاط مختلف این منطقه ساخته است. بزرگترین منبع آبی منطقه نیز مربوط به مزرعه بوروئیه است که تقریبا در دل پناهگاه واقع شده و دارای قنات با دبی حدود 40لیتر در ثانیه است. این منبع آبی برای استفاده حیات وحش نیز مورد بهره بردرای قرار می گیرد و علاوه بر آن منابع آبی دیگری نظیر آب انبارهای جنگلی، چاه گز، یقه باز، بدراه و چشمه های سربره، ساریخانی، ریزاب، نیگون، سوزو و علی بخشی اشاره کرد.

پوشش گیاهی  در پناهگاه حیات وحش بوروئیه در مجموع 189 گونه گیاهی متعلق به 85 جنس و 42 خانواده شناسایی شده است که این گونه ها با پراکنش متفاوت و آمیختگی با یکدیگر تشکیل 20 تیپ گیاهی را داده اند. خانواده های گیاهی تیره آفتابگردان، تیره اسفناجیان، تیره گندمیان، تیرع علف هفت بند، تیره ارمک، تیره گل گاوزبان، میخک و قیچ مهمترین خانواده های گیاهی منطقه را تشکیل می دهند. گونه قیچ با گستره رویش وسیع هم در دشت های گچی و هم روی تپه ماهورها از بارزترین گونه های گچ دوست منطقه محسوب می شوند. از مجموع 189 گونه شناسایی شده، 30 گونه دارای ارزشهای حفاظتی ویژه هستند که در فهرست سرخ قرار دارند.

از جمله گونه های دارای ارزش حفاظتی به کیکم، جوبک خاردار، شکر تیغال بوته ای، گل بی مرگ گنوئی، کرقیچ بیابانی، شنگ یزدی، پیچک دارابی، جگن، ارمک بیابانی، شیرسگ بلوچستانی، شاه تره ایرانی، لبدیسی بوته ای، گل اروانه یزدی، پونه، گوش بره ایرانی، آویشن شیرازی، زیتون، گون، شیرین بیان و .... می توان اشاره کرد.

در پناهگاه حیات وحش بوروئیه 25 گونه پستاندار از 14 خانواده شناسایی شده که از این تعداد هفت گونه به عنوان اولویت های حفاظتی منطقه در ایران و جهان مطرح است.

کل و بز، قوچ و میش، جبیر، گراز، گرگ، شغال، روباه معمولی، خرس قهوه ای، پلنگ، کاراکال، کفتار، رودک عسلخوار، خارپشت ایرانی و ... را از مهمترین پستانداران این منطقه است. به هر حال به دلیل موقعیت خاص منطقه قوچ و میش، کل و بز و کبک سه عنصر شاخص این منطقه را تشکیل می دهند.

تعدد غار در پناهگاه حیات وحش بوروئیه به عنوان یکی از اشکال مهم و تاثیرگذار پناهگاه در اتقا مطلوبیت زیستگاه برای بسیاری از گونه های حیات وحش به ویژه کفتارها و خفاش ها بسیار موثر بوده است.

منطقه باغ شادی هرات

منطقه جنگلي باغ شادی شهرستان خاتم در فاصله 30 کيلومتري جنوب شهرستان خاتم واقع گرديده و ازشهر هرات حدود38 كيلومتر فاصله دارد.اين منطقه با مساحتي بالغ بر 34000 هکتار در حد فاصل دو استان فارس و يزد واقع گرديده است.

اين منطقه جنگلي در فاصله 30 کيلومتري جنوب شهرستان خاتم واقع گرديده و ازشهر هرات حدود38 كيلومتر فاصله دارد.اين منطقه با مساحتي بالغ بر 34000 هکتار در حد فاصل دو استان فارس و يزد واقع گرديده است كه طبق آگهي رسمي مصوبه شماره 266 مورخ 14/2/1384 شورايعالي حفاظت محيط زيست به استناد بند الف ماده 3 قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست منطقه باغ شادي به مساحت 8589 هكتار با حدود و توضيحات زير به عنوان منطقه حفاظت شده تعيين و تصويب گرديد . اين منطقه از نظر جغرافيايي بين طول جغرافيايي N2935 و N2952 و عرض جغرافيايي E5407 و E5418 قرار گرفته است و شامل 20000 هکتار مشجر و 14000 هکتار مراتع غير قابل مشجر ميباشد .

وضعيت توپوگرافي و ارتفاع از سطح دريا

منطقه مزبور عمدتا به صورت کوهستاني و تپه ماهور و قسمتي به صورت دشت و دامنه اي ميباشد .جهت کلي شيب منطقه شمال شرقي و حداکثر ارتفاع از سطح دريا 2500 متر ميباشد ، حداقل ارتفاع از سطح دريا 2000 متر ميباشد و بطور متوسط ارتفاع اين منطقه جنگلي از سطح دريا 2100 متر ميباشد

پوشش گياهي منطقه

پوشش گياهي در منطقه علاوه بر نقش مهمي که در تعادل اکولوژيکي آن منطقه دارد ، در زمينه حفظ آب و خاک و همچنين توليد علوفه نيز حائز اهميت ميباشد و چنانچه مديريتي صحيح اعمال گردد ميتوان ضمن بهره گيري از اين منبع عظيم و با ارزش ، بقا آنرا براي نسلهاي آينده نيز تضمين نمود .پوشش گياهي اين منطقه شامل جنگل ، مرتع و اراضي کشاورزي ميباشد .

مراتع جنگلي و مشجر

در جنوب چاهک گسترده اي پوشيده از درختان و درختچه هاي جنگلي که به صورت طبيعي ميباشد ، چشم اندازي بسيار زيبا را جلوه گر شده است . اين منطقه جنگلي از غرب به شرق شامل جنگلهاي باغ شادي ، باغ معدن ، قناتو ، بختياري و چاه منج ميباشد . قسمت عمده اشکوب درختي از گونه هاي بنه ( پسته وحشي ) که سطح حدود 7000 هکتار را شامل ميشود و بادام کوهي با وسعت 5000 هکتار تشکيل شده است . علاوه بر اين پايه هايي از گونه هاي کيکم ، ارژن ، انجير و آلوچه وحشي نيز بصورت پراکنده در اين منطقه قابل مشاهده است . اينک به معرفي گونه هاي عمده اين منطقه جنگلي که به صورت درخت يا درختچه هستند مي پردازيم .

بنه ( پسته وحشي )

شامل دو گونه چاتلانقوش

و گونه خنجوک  ميباشد .

گونه غالب تيپ گياهي اين منطقه را تشکيل ميدهند و بندرت گونه نيز ديده ميشود.

بنه ( پسته وحشي ) درختي است از خانواده ( Anacardiaceae ) و بيشتر جاهاي منطقه گونه بنه را آميخته با گونه بادام مشاهده ميکنيم و بعضي نقاط به دليل دخالتهاي انسان اين ترکيب به هم خورده و توده بنه خالص يا بادام خالص داريم . شاخ و برگ درخت بنه همانند بادام کوهي توسط جنگل نشينان و مردم آباديهاي نزديک جهت تغذيه احشام و يا سوخت در زمستان مورد استفاده و هجوم قرار ميگيرد . از درخت بنه همچنين نوعي صمغ ( سقز ) بدست مي آيد که در صنايع مختلف مورد استفاده قرار ميگيرد.

آندوکارپ ميوه بنه از پوسته سختي تشکيل شده است که بر روي آن پوست سبز و چرب مانندي وجود دارد مغز آن از لحاظ ترکيبات و مزه شبيه مغز پسته معمولي است . مردم بومي منطقه در اواخر تابستان و اوايل پاييز که فصل ميوه دهي است ، ميوه بنه را جمع آوري ميکند و از آن نوعي غذاي محلي درست ميکنند که بسيار مقوي و انرژي زاست . درخت بنه داراي تاج مدور است و ارتفاع آن به ( 9-6) متر مي رسد . برگهاي درخت بنه تک شانه اي فرد ميباشد و برگچه ها مستقيما روي محور اصلي قرار دارند.

بادام کوهي ( Amygdalus lyciodes) و بادامک (scoparia Amygdalus ) بادام کوهي و بادامک از خانواده ( Rosaceae) ميباشند.

در زبان محلي به بادام کوهي تنگرس ، تنگز يا قنس گفته ميشود . درختچه اي است که داراي ميوه اي با مغز تلخ ميباشد . مردم بومي اين منطقه بعد از انجام مراحلي ، تلخي آن را از بين ميبرند و از آن به عنوان آجيل استفاده ميکنند . تلخي اين ميوه به علت وجود نوعي اسيد در ترکيبات مغز آن است . برگهاي اين درختچه به شکل باريک و کشيده ميباشد که بعد از خزان شاخه بلندي به رنگ سبز بر روي درختچه باقي ميماند . تراکم اين درختچه در منطقه بختياري و باغ معدن بيشتر از ساير نقاط است و ميتوان در اين مناطق تيپ خالص بادام را مشاهده کرد.

بادامک که در زبان محلي به آن بارشين ميگويند از نظر ارتفاعي بادام کوهي بزرگتر است و درخت جنگلي محسوب ميشود.

اشکوب بندي

دو چهره عمده منطقه بوته زار با درختان پراکنده و جنگل و بيشه زار ميباشد . بوته زار با درختان پراکنده حدود 13500 هکتار را شامل ميشود و جنگل و بيشه زار مساحتي حدود 9100 هکتار را در بر ميگيرد . اين روند به گونه اي است که بسته به شرايط اقليمي و ميکروکليماي منطقه و کاهش اثر عوامل تخريبي ( انسان و دام ) بوته زار با درختان پراکنده تبديل به جنگل و بيشه زار ميشود . شرايط نا مساعد حاکم عوامل تخريبي باعث شده است که اشکوبهاي معني دار که از نظر اکولوژيکي مهم هستند به وجود نياد . اين مسئله به گونه اي است که در بعضي جاها اشکوب درختي و بعضي جاها اشکوبهاي درختچه اي يا علفي بطور کامل حذف شده است و ما عملا يک يا دو اشکوب بيشتر نداريم . بين اشکوب درختي و درختچه اي به دليل نبودن اختلاف ارتفاع قابل ملاحظه تفاوت آنچنان چشمگيري از نظر ميکروکليما وجود ندارد.

ولي بطور کلي ميتوان به سه اشکوب زير اشاره کرد:

1- اشکوب بالا : درختان بنه با ارتفاع 9-6 متر

2- اشکوب مياني : درختچه هاي بادام کوهي ، بادامک ، دافنه و ارژن

3- اشکوب پاييني : بوته هايي از قبيل ، درمنه ، گون ، گرامينه و غيره

در ادامه ای گزارش با فتح الله حیدری کارشناس ارشد محیط زیست در مورد ویژگی های محیط زیست شهرستان به گفتگو نشستیم.

فتح الله حیدری گفت:محیط زیست شهرستان خاتم از نظر پتانسیل های موجود خاص و ویژه است.

وی وضعیت تعاملات مردمی و بین بخشی در بخش محیط زیست شهرستان را بسیار مطلوب ارزیابی و افزود: دادگستری و دادستان منطقه همکاری لازم را با این اداره دارد.

کارشناس ارشد محیط زیست درادامه از دو اقدام مهم این اداره در مورد معرفی و ثبت دو گونه با ارزش زیست محیطی در کشور خبر داد و خاطر نشان کرد:برای اولین بار در بین 13 استان کشور که سایت گوزن ایرانی را دارا می باشد، سایت گوزن زرد باغ شادی هرات عنوان اولین سایت برگزیده کشور جهت معرفی این گونه به طبیعت بعد از 40 سال انتخاب شده است که اقدامات اولیه در این خصوص انجام شده است  .

وی  افزود: برای اولین بار تکثیر و پرورش و تحقیقات علمی در خصوص هوبره آسیایی در ایران و درمرکز تحقیقات شهرستان انجام گرفت.

خشکسالی بزرگترین تهدید محیط زیست

وی تدوام خشکسالی های چند سال گذشته را بزرگترین تهدید طبیعی تنوع زیست محیطی بیان و اظهار داشت: این پدیده باعث از بین رفتن پوشش گیاهی و پیامد آن کاهش جمعیت علفخواران شده است. 

کارشناس محیط زیست، خشک شدن چشمه ها و کم آب شدن آنها را از دیگر پیامدهای خشکسالی در زیستگاههای حیات وحش شهرستان ذکر و افزود: اداره محیط زیست شهرستان  در این زمینه به ساخت آب انبار و آبرسانی در این زیستگاهها اقدام کرده است. 

حیدری گفت:علیرغم تهدیدات و خشکسالی های مکرر در سال گذشته،جمعیت حیات وحش شهرستان به بیش از 63 درصد رشد داشته است.

شکار غیرمجاز هنوز در مناطق آزاد استان وجود دارد

کارشناس ارشد محیط زیست گفت: هنوز شکار غیر مجاز بخصوص در بعضی زیستگاههای کاملا کنترل نشده است.

وی با بیان اینکه شکارچیان غیرمجاز همچنان در کمین بسیاری از گونه های نادر هستند، افزود: تعداد نیروی محیط بان شهرستان بسیار کم است که بتواند تمام مناطق تحت مدیریت را زیر پوشش قرار دهد.

چشم شیوخ عرب به دنبال"هوبره" است

کارشناس ارشد محیط زیست افزود: هوبره یکی از پرندگان کمیاب در کشور و آسیاست وخاطر زیبائی جثه و لذیذ بودن گوشت آن همواره مورد توجه شیوخ عرب است به طوریکه این پرنده در کشورهای عربی با قیمت زیادی به فروش می‌رسد.

حیدری افزود:هوبره یکی از پرندگان نادر و ارزشمند حیات وحش کشور است که به عنوان گونه‌ای حمایت شده مورد حفاظت قرار می‌گیرد و در مقیاس جهانی به عنوان گونه‌ای آسیب پذیر در فهرست قرمز IUCN به ثبت رسیده است.

وی گفت: متاسفانه علاقه شیوخ عرب به شکار هوبره سبب شده است هر ساله در فصول پاییز و بهار که فصل تخم گذاری و جوجه‌آوری هوبره است، تعدادی از افراد سودجو و فرصت‌طلب که در قالب باندهای حرفه‌ای از سوی عرب‌ها تطمیع می‌شوند اقدام به زنده گیری و صید هوبره کند.

پتانسیل نهفته در جذب توریست طبیعت‌گرد

جذب توریست و درآمدزایی به واسطه طبیعت‌گردی از مهم‌ترین ارزش های حفظ تنوع زیستی در یک منطقه است. فرصتی که در استان یزد بخصوص در شهرستان خاتم به ویژه در دو منطقه باغ شادی و بوروئیه با وجود تنوع زیستی متنوع به فراموشی سپرده شده یا کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

جذب توریست و درآمدزایی از مهم ترین ارزش های تنوع زیستی در یک منطقه

حیدری جذب توریست و درآمدزایی را از مهم ترین ارزش های تنوع زیستی در یک منطقه عنوان و اظهار داشت: امروزه اکوتوریسم یکی از صنعت های مهم بشمار می آید زیرا جذب توریسم به واسطه طبیعت گردی از عوامل مهم در ارزآوری و اشتغالزایی مستقیم غیرمستقیم است.

کارشناس ارشد محیط زیست افزود: شهرستان خاتم هر ساله میزبان تعدادی از گردشگران و کارشناسان خارجی از کشورهای اروپایی بخصوص روسیه و بلژیک است و اقداماتی نیز برای جذب توریسم خارجی صورت گرفته است ولی این اقدامات کافی و مطلوب نیست و باید زیر ساخت های لازم در این زمینه فراهم شود.

در پایان این گزارش خوانندگان عزیز طنین خاتم  را به دیدن چند تصویر زیبا از مناطق دیدنی حیات وحش شهرستان دعوت می کنم .