به گزارش یزدرسا، از جمله آیین‌های پرشکوه در ایران که دارای مضمون واحدی است، اما در هر اقلیم با توجه به فرهنگ خود در برگزاری آن نمودهایی را به‌کار می‌بندند، نخل‌گردانی است.

این مراسم باعث وحدت مردم، وفاق مذهبی و ملی می‌شود و نیز فرهنگ‌های ایرانی زنده می‌مانند. بدین‌ترتیب برگزاری آیین‌های عاشورایی و به‌طورکلی محرم؛ باعث ایجاد همبستگی و ارزش‌های حماسه کربلا را بیش‌ازپیش نمایان می‌سازد. توجّه به بازگویی حقیقت بر اساس مطالعه صحیح در هر یک از آیین‌های محرم اعم از نخل‌گردانی، تعزیه، مداحی و غیره مورد تأکید است؛ زیرا علم در حال پیشرفت است و هر روز نکات جدیدی از این حماسه به کشف و شهود می‌رسد.

 اگر روضه‌خوان‌ها و غیره که در این مراسم محور هستند، نتوانند شعائر اصلی را به‌درستی به گوش مردم برسانند، باعث  دل‌زدگی مردم نسبت به این آداب‌ورسوم و خاصه اینکه باورهای دینی آنان را نشانه و ضربه خواهد زد. از جهتی دیگر مخابره این فرهنگ‌ها به دیگر نقاط جهان یکی از مواردی است که این کهن آیین‌ها به دیگر مردم شناسانده می‌شود.

پس بدین سبب می‌بایست در برپایی آن دقت لازم به عمل آید تا علاوه بر انتقال مظلومیت سیدالشهدا (ع)، پیام‌های عاشورایی به‌درستی منتقل شود. بدین سبب که گردشگری مذهبی خاصه در یزد در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته و علاوه بر حضور هموطنان در شهر یزد، گردشگران خارجی نیز برای دیدن این مراسم‌ها به ایران خواهند آمد.

عاطفه رنجبر کارشناس ایران‌شناسی در یزد در گفتگو با یزدرسا، نخل‌گردانی‌، یکی از خاص‌ترین و مورد توجه‌ترین مراسم ماه محرم در شهر یزد و شهرستان‌های آن است، گفت: آیین نخل‌برداری‌یکی از مهم‌ترین آیین‌های عزاداری در حوزه فرهنگی یزد محسوب می‌شود‌ که بررسی آن به فهم بهتر فرهنگ و هنر این منطقه می‌انجامد.

وی ادامه داد: عمده‌ترین تفاوت‌ها در نخل‌گردانی‌ را می‌توان در سازه، اندازه سازه، تزیین و شیوه اجرا در شهرستان‌های اردکان، تفت، میبد و یزد بیان کرد. همچنین در تزیین، عناصر بومی و هنر مردمی که نشأت گرفته از باورهای سنتی و عقاید آنان است نیز با نذر و حک کردن نام وقف‌کنندگان ریشه‌های هنر مردمی را بیشتر آشکار می‌سازد. تزیینات باتوجه‌به محیط پیرامونی، رفتارهای سنتی، محله‌ای و شهری از ساده به ترکیبی و تعدد تزیینات تغییر می‌یابد.

رنجبر افزود: آیین نخل‌آرایی، با مشارکت مردمی اعم از زنان و مردان و کودکان صورت می‌گیرد. این آیین به حدی در فرهنگ و باور مردم یزد ریشه دارد که از طریق این استان به‌عنوان یکی از فرهنگ‌های ملّی در فهرست آثار معنوی سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است.

چرا نامش نخل است؟

این پژوهشگر تاریخ با اشاره به دلیل نامگذاری نخل عنوان کرد: در نام‌گذاری تابوت نمادین امام حسین (ع) باورهایی وارد شده که کم‌کم اذهان عمومی آن را پذیرفته و از قِبَلِ آن یک‌سری آیین‌های جدید به وجود آمده است. در واقع، مردمان برای رهایی از غم‌ها و مشکلات خود به دنبال یک وجودی مقدس یا ماورایی می‌گردند که به آن تمسک جویند. به‌تدریج برای آن نماد و مکانی در نظر می‌گیرند تا به آن مراجعه کنند و از قدرت آن برای زدودن غم‌هایشان بهره بگیرند. تزیینات نخل که هر شخصی برای حاجت و یا نیازی که دارد، به‌عنوان نذر با بانی تحویل می‌دهد تا شاید از این طریق به آرامش برسد و دِینِ خود را به آن وجود مقدس بپردازد. گویی تمسک جستن به شعائر مذهبی آنان را آرام می‌کند‌.

رنجبر ادامه داد: همه ما با شنیدن نام نخل به یاد درختان خرما می‌افتیم و می‌دانیم که این واژه به معنای همان درخت خرما‌ است، امّا اینکه چرا نخل عزاداری‌ها به این نام خوانده می‌شود‌ دلیل مشخصی ندارد، مثلاً بعضی از افراد معتقدند که این اتاقکِ کوچکِ عزاداری‌ها، به سبب تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایرانیان با عنوان نخل خوانده می‌شود چرا که هنوز هم نخل در تفکر دینی مردم تداعی‌کننده تجدید حیات و باروری، بی‌مرگی و جاودانگی، قدرت و استقامت است و تابوت نیز بر مفهوم قداست، قدرت، جاودانگی، تجلی نیروی قدسی و اراده خداوند تأکید می‌کند.

نخل‌گردانی در عصر گذشته

این کارشناس ایران‌شناسی در یزد با اشاره به قدمت این آیین مذهبی گفت: در طول تاریخ گزارش‌هایی از وجود نخل‌گردانی‌ ارائه شده است که خاصه از دوره صفوی ما بیشتر با رصد گزارش سفرنامه‌نویسان به این مهّم رسیده‌ایم. به‌عنوان‌مثال «پیترو دلاواله»، جهانگرد ایتالیایی، دو بار شاهد حرکت دسته‌های عزا در دوره شاه‌عباس اول در اصفهان بوده و به حمل تابوت در مراسم عزاداری شهادت حضرت علی (ع) در ۲۱ رمضان ۱۰۲۶ اشاره کرده است.

رنجبر ادامه داد: همچنین اسنادی از نخل‌گردانی‌ در دوران زندیه و قاجاریه نیز در دست است، چرا که در این دوران سیاحان بی‌شماری به ایران سفر کرده و از شهرهای آن بازدید داشته‌اند. «ویلیام فرانکلین» خاورشناس و افسر ارتش انگلیس در اواخر دوره زندیه از کلکته به ایران آمده و از آیین سوگواری مردم در ماه محرم در شیراز چنین گزارشی ارائه کرده است: «در روز عاشورا تابوت‌های شهدا را که با خون آغشته بود، می‌آوردند. روی تابوت‌ها، شمشیرها و عمامه‌های شهیدان را که با پَرهای حواصیل تزیین شده بود، گذاشته بودند که پس از اتمام مراسم، این تابوت‌ها را با تشریفاتی خاص به خاک می‌سپردند. جالب است بدانید که رسم به خاک سپردن تابوت تمثیلی شهیدان یا در آب انداختن آنها در میان شیعیان هند و هندیان امری معمول و مرسوم بوده و هنوز هم رواج دارد.» البته فرانکلین تنها سیاحی است که چنین چیزی در ایران دیده و گمان می‌رود که این گزارش را تحت تأثیر فرهنگ هندوی نوشته باشد.

این کارشناس فرهنگ عامه اضافه کرد: نکته جالب توجه در آیین نخل‌بندی و نخل‌گردانی‌ این است که در این رسم نوعی تقسیم کار، نقش، وظیفه و حقوق اجتماعی برای خاندان قدیمی محله‌های شهر و روستا وجود داشته و مردم هم بر طبق سنت‌های پدران و اجداد خود وظایف مربوط به نخل‌بندی و نخل‌گردانی‌ را در هر محل مختص خانواده‌های مشخصی می‌دانستند.

روز مراسم نخل‌گردانی‌

رنجبر گفت: نخل‌بندی در یزد از پنجم ماه محرم آغاز شده و تا شب قبل از عاشورا ادامه می‌یابد. پیش‌تر مراسم نخل گردانی در اکثر نقاط استان یزد بعد از نماز ظهر عاشورا و در واقع در عصر عاشورا انجام می‌شد چرا که این مراسم به‌نوعی تشییع نمادین پیکر مبارک امام حسین (ع) است و باید بعد از زمان شهادت ایشان برگزار شود؛ اما امروزه باتوجه‌به عادت یا قرارداد عرفی که میان هیئت عزادار وجود دارد، ساعت معینی از روز برای اجرای این آیین انتخاب می‌شود.

وی افزود: به‌عنوان‌مثال در محله کوچه بیوک یزد در صبح عاشورا در خیرآباد در یک ساعت به ظهر عاشورا، در اشکذر در عصر عاشورا و در سایر اماکن نیز کمابیش در همین ساعات، مراسم را آغاز می‌کنند؛ بنابراین پس از تزیین نخل در روز عاشورا، نخل توسط افراد بلند شده و حمل می‌شود، به این عمل، نخل‌گردانی‌ یا نخل‌برداری‌گفته می‌شود‌.

این پژوهشگر تاریخ  گفت: نخل‌ را در حسینیه‌ها و تکایا، میادین مهم شهر و روستا و کوچه‌ها و خیابان‌ها حمل می‌کنند. در داخل حسینیه‌ها و میادین، نخل، چند بار با فاصله زمانی‌ متفاوت‌ برداشته شده و در‌ هر‌ بار‌، یک تا سه‌ بار‌ (به این نیت که پیکر بی‌جان امام سه روز در صحرای کربلا قرار داشت) در طول و عرض یا گرداگرد حسینیه و میدان گردانده می‌شود‌. در برخی حسینیه‌ها یک سازه شش‌ضلعی به نیت حرم شش‌گوشه امام حسین (ع) در وسط حسینیه ساخته شده که به نام کَلُک معروف است و نخل به دور آن طواف می‌کند. گفته می‌شود که در قديم به جهت تبرک چهارده‌معصوم، نخل را چهارده مرتبه می‌گردانده‌‌اند.

رنجبر افزود:  در خارج از این دو مکان نخل به همراه دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی در محلات به حرکت در می‌آید و گاهی‌ به‌ زیارتگاه یا امامزاده محله و یا به محل مجلس عزاداری و روضه‎خوانی و یا به دَرِ خانه روحانی و مجتهد بزرگ محلی برده می‌شود. در غروب عاشورا و پس از انجام آیین شام غریبان، نیز نخل به جایگاه خود در حسینیه یا میدان باز می‌گردد.

وی ادامه داد: افرادی که می‌خواهند نخل را بلند کنند، مقداری پنبه، پشم، کاه، پارچه و يا هر جسم نرم ديگری را داخل دستمال‌های بزرگ می‌پیچند تا اصطلاحاً بالشتکی درست شود. آنها بالشتک را به سر يکی از کتف‌های خود می‌بندند تا با قرارگرفتن در زیر سنگینی نخل، آسیبی متوجه آنان نشود و بتوانند وزن آن را بهتر تحمل کنند.

این کارشناس ایران‌شناسی در یزد گفت: متقاضیان بلندکردن نخل افرادی پابرهنه هستند که به آنها نخل‌کش می‌گویند. آنها دسته‌های چهار طرف نخل را می‌گیرند و دستگیره‌ها را روی بالشتک‌های پارچه‌ای که بر سر شانه‌هایشان است، قرار می‌دهند و  با ذکر «يا حسين، يا حسين» و به دستور شخصی باتجربه و سالمند که عموماً از سادات است، آن را بلند می‌کنند. سپس پایه‌های زیر نخل برداشته می‌شود‌ و نخل‌کشان به راه می‌افتند. نخل‌کشان باید مسافت تعيين‌شده‌ای را پيموده و دوباره به جايگاه اولیه نخل باز گردند.

وی اضافه کرد: نخل‌ها به علت داشتن تزیینات، بسیار سنگین می‌شوند و گاه وزن برخی از آنها همچون نخل میدان امیرچخماق یزد و یا نخل تفت به چندین تُن می‌رسد و تا صد مرد تنومند برای بلند کردنشان نیاز است.

آداب نخل‌برداری

رنجبر با بیان اینکه در مناطق مختلف، آداب خاصی برای برداشتن نخل وجود دارد که از قدیم‌الایام رعایت می‌شوند، ادامه داد: در برخی نقاط، برداشتن هر پایه نخل به عهده صنف، طایفه یا اهل محل خاصی است و معمولاً این حق به‌صورت موروثی به اشخاص تعلق می‌گیرد. به‌عنوان نمونه، در گذشته در نصرآباد پیشکوه یزد، هر پایه مخصوص صنف‌های نجار، آهنگر، قصاب‌، دباغ‌، سراج‌، میرآب و مانند آن بوده است و امروزه این رسم تا حدودی در این محله، میبد، تفت و برخی نقاط دیگر هنوز هم رعایت می‌شود.

وی افزود: در برخی مناطق به هنگام به حرکت در آمدن نخل، یک مرد روی چوب‌بست جبهه جلوی آن می‌نشیند تا نخل‌کشان را راهنمایی کند. گاهی نیز فردی چند قدم جلوتر از نخل حرکت می‌کند‌ تا مسیر تعیین‌شده و مرسوم را به نخل‌کشان نشان دهد و حرکت آنها را تنظیم و هدایت کند. به این فرد اصطلاحاً ناظم یا راهنمای نخل گفته می‌شود. او در گذرگاه‌های ویژه به نخل کشان فرمان ایست می‌دهد تا نوحه‌خوانی و روضه‌خوانی صورت گرفته و نخل‌کش‌ها نیز استراحت کرده و یا احتمالاً تعویض شوند.

این کارشناس فرهنگ عامه گفت: در بعضی نقاط نیز یک یا دو نفر‌ سیاه‌پوش‌ در دو جبهه جلو و عقب نخل می‌نشینند و در تمام مسیر حرکت نخل، با قرآن‌خوانی، چاووشی خوانی و زدن سنج، شور و حال خاصی به مراسم می‌دهند. در شهرها نیز سنج‎زنان همراه با علم‌کشان و پرچم‌داران در جلوی نخل حرکت می‌کنند و عبور نخل را به همه خبر می‌دهند.

رنجبر ادامه داد: بر طبق رسوم خاص در برخی مناطق، شخص راهبر و فرمانده نخل، با آويختن شال عزا به گردن، از دیگران متمایز می‌شود‌ و با حرکات دست، نخل‌کشان را در جابه‌جايی نخل، هدايت می‌کند. يک يا دو نفر نیز به نوک يا رأس نخل می‌روند و در زمان حرکت يکی از آنها با گفتن اذان و دیگری با خواندن اشعار حماسی يا ابياتی از دوازده بند مشهور محتشم کاشانی، مجلس را غرق در فضایی روحانی می‌سازد.

وی افزود: در هر دورِ رفت‌وبرگشت نخل، تعدادی شتر، گاو و گوسفند قربانی می‌شود و در پایان مراسم یا بين نيازمندان تقسیمشان می‌کنند و یا در پخت آش گندم از آنها استفاده می‌شود‌. به هنگام ایستادن نخل و یا پیش از حرکت آن پخش نقل و مواردی شبیه به آن در میان مردم مرسوم است و نوعی نذر به شمار می‌رود.

این پژوهشگر تاریخ عنوان کرد: مراسم‌های جالب دیگری نیز در برخی نقاط وجود دارد به‌عنوان‌مثال درگذشته مردم بدون اذن و فرمان خان حاکم حق برداشتن نخل را نداشته‌اند. امروزه نیز به دلیل باورهای مذهبی و اسلامی مردم، علما و روحانیون شهر و اهل علم و امام‌جمعه اذن انجام این کار را در روز عاشورا می‌دهند.

باورهای مردم در مورد نخل

رنجبر گفت: در کنار همه آدابی که در این مراسم وجود دارد، باورهایی نیز در میان مردم رواج پیدا کرده که معمولاً دارای ریشه دینی و سندیت عقیدتی نیستند و صرفاً بر اساس اعتقادات عمومی مردم شکل گرفته‌اند و به‌نوعی از تجربیات حسی آنان نشأت می‌گیرند. برخی از این باورها عبارتند از: عبور زنان نازا از زیر نخل باعث فرزندآوری آنان می‌شود، عبوردادن کودک بیمار از بالای نخل، شفای او را در پی دارد، برخورد نخل به دیوار خانه به هنگام عبور از کنار آن، نشان دهند وقوع اتفاق ناگوار و ناراحت‌کننده‌ای در آن خانه است و صاحب‌خانه برای رفع آن گوسفندی را قربانی می‌کند. زنان‌ برای‌آنکه به حاجت خود برسند در شب‌های تاسوعا و عاشورا تا صبح در کنار نخل چراغ‌نفتی یا شمع روشن می‌کنند.

نذورات مردم در نخل گردانی

این کارشناس فرهنگ ‌عامه عنوان کرد: بسیاری از مردم در نقاط مختلف نذوراتی را برای نخل در نظر می‌گیرند که رایج‌ترین آنها عبارتند از: انواع پارچه‌‌های نفیس و قیمتی و ابریشمی قدیمی که برای پوشاندن نخل به کار می‌روند و پیش از شروع مراسم نخل‌گردانی‌، به بابای نخل تحویل داده می‌شوند.

وی افزود: از دیگر نذورات عبارتند از: انواع زیورآلات نقره‌ای برای دوختن به جلوی نخل و آویزان شدن از آن که زینتی خاص به نخل می‌دهند. اهدای قبای دامادیِ پسر جوانی که فوت کرده است. گاهی‌ زنی‌ كه‌ صاحب فرزند نمی‌شود، لباس عروس خود را به‌عنوان نذر نخل در نظر می‌گیرد. انواع میوه‎های فصل، انواع‌ حلواها‌ و شربت‎های مختلف، نان، قند، غذا و... که بین عزاداران توزیع می‌شوند.  برخی قند را در پای نخل حل كرده و سپس آن را به‌صورت شربت بین جمعیت عزادار پخش می-کنند. عده‎ای کله‌قندها یا نان را به فردی که سوار بر نخل است، می‌دهند تا با آن از عزاداران پذیرایی کند. تعدادی نیز آن‌ را‌ به بابای نخل و دیگر افراد محتاج‌ می‌دهند.

آش گندم یا آش حسینی طعم متفاوت نخل گردانی در یزد

رنجبر گفت: یکی از مهم‌ترین نذری‌ها در یزد، آش گندم یا آش حسینی است که در ظهر عاشورا، از گوشت‌های شتر، گوسفند یا گاوی که پای نخل و هیئت‌ها قربانی می‌شود، تهیه می‌شود.

وی گفت: یزدی‌ها در قدیم دو نخل بسیار بزرگ داشتند که یکی از آنها در میدان امیرچخماق و دیگری در میدان مجاهدین قرار داشت و از قدیم‌الایام مردم را به هنگام عاشورا به این دو مکان می‌کشاندند. یکی از این نخل‌ها در میدان بعثت قرار گرفته و دیگری متعلق به حسینیه شاه ولی در شهر تفت است که حدود ۱۱ متر ارتفاع دارد.

به‌طورکلی باید گفت؛ معرفی و شناساندن آیین‌ها و مراسم معنوی مذهبی می‌تواند یکی از راه‌های رونق گردشگری مذهبی  معنوی در کشور به‌خصوص استان یزد باشد. استان یزد با ثبت ۳۶ آیین مربوط به ماه محرم، پتانسیل ویژه‌ای در زمینه جذب گردشگری مذهبی (محرم) دارد. به همین جهت یزد را حسینیه ایران و دارالعباده نامیده‌اند.

 انتهای پیام/ع