دکتر سید محسن میرحسینی در گفتگو با خبرنگار یزد آوا گفت: ملی شدن صنعت نفت را می‌توان از بی‌نظیرترین حوادث در تاریخ سیاسی کشورمان دانست که دامنه آن نه تنها کشورمان ایران بلکه تمام منطقه خاورمیانه و به سخنی درست‌تر حتی جهان را شامل شد.

ملی شدن صنعت نفت؛ نقطه آغاز مبارزات مردم ایران برای خروج از سیطره بیگانگان

استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه یزد تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت ایران را نقطه آغازین مبارزات مردم ایران برای خروج از سیطره بیگانگان دانست و افزود: از سوی دیگر نهضت ملی شدن صنعت نفت را می‌توان یکی از صحنه‌های مبارزات ملت ایران علاوه بر استعمار خارجی علیه استبداد داخلی، نیز نامید که در آن از پتانسیل هر دو دسته از رهبران ملی و مذهبی نهایت استفاده به عمل آمد هرچند متاسفانه در نهایت به علت جدایی این دو جریان از هم نهضت به شکست انجامید.

ملی کردن صنعت نفت؛ سنگ بنای تفکر اقتصاد بدون نفت و نفی سلطه خارجی

دکتر میرحسینی با بیان اینکه دکتر «محمد مصدق» با ملی کردن صنعت نفت ایران سنگ بنای تفکر اقتصاد بدون نفت و نفی سلطه خارجی را در کشورمان  آغاز کرد،  ادامه داد: در زمانی که انگلیسی‌ها، اولین چاه نفت در ایران را در بیش از یک صد سال قبل در منطقه مسجد سلیمان در استان خوزستان اکتشاف کردند، و امتیاز بهره‌برداری از منابع نفت جنوب کشور را در اختیار داشتند، روس‌ها درصدد کسب امتیاز منابع نفتی شمال و آمریکایی‌ها بدنبال امتیاز نفت در سراسر ایران بودند و همگی بخوبی می‌دانستند که به چه ثروتی در ایران دست یافته‌اند و از سوی دیگر حکومت‌های وقت ایران هیچ‌گونه تلاش و توجهی برای احقاق حقوق مردم انجام نمی‌دادند.

وی یادآور شد: حرکت ملی شدن صنعت نفت ایران در وضعیتی صورت گرفت که ایران بزرگترین تولید کننده نفت خام خاورمیانه (بیش از یک سوم نفت خاورمیانه) بوده و پس از آمریکا، ونزوئلا و شوروی سابق؛ چهارمین تولید کننده معتبر نفت خام دنیا محسوب شده و ‎ ۹0 درصد نفت خام مورد نیاز اروپای غربی را تأمین می‌کرد. در چنین شرایطی کاملا طبیعی بود که حرکت ملی شدن صنعت نفت ایران و از دست رفتن منافع هنگفت؛ مورد نارضایتی غربی‌ها به رهبری انگلستان قرار گرفته و در این راستا از همه توان خود برای بر هم زدن این حق خواهی مردم ایران به عمل آورند.

استاد علوم سیاسی دانشگاه یزد  ادامه داد: در نهایت با تصویب پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت ایران در مجلس سنا در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ به قانون؛ جنبش «نهضت ملی شدن نفت» ایران رسمیت یافته و پس از به نخست وزیری رسیدن دکتر محمد مصدق در اردیبهشت 1330، اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت با خلع ید از شرکت سابق نفت ایران و انگلیس در سرلوحه اهداف دولت دکتر مصدق قرار گرفت.

کودتای 28 مرداد؛ تلافی سیلی سخت ایران به استعمارگان

دکتر میرحسینی افزود: دولت بریتانیا که منافع خود را در خطر دید ابتدا در صدد برآمد تا از طریق ابتکارات سیاسی و دیپلماتیک به خواست خود برسد اما چون در این راه ناکام ماند، تنها چاره را خارج کردن دکتر مصدق از صحنه سیاسی ایران دانسته و در این راستا توانست تا آیزنهاور رییس جمهور وقت آمریکا را نیز قانع نماید که اگر دولت مصدق سرنگون نشود، ایران به مرکز کمونیسم تبدیل خواهد شد. بالاخره کودتا توسط دفتر مرکزی اطلاعات آمریکا (CIA) و همتای بریتانیایی‌اش (MI6) طرح‌ریزی شده و ساقط کردن حکومت ملی دکتر مصدق در قالب کودتای 28 مرداد سال 1332 شمسی صورت گرفت که تلافی سیلی سخت مردم ایران بود.

وی با بیان اینکه قانون ملی شدن صنعت نفت ایران می‌گفت: «به ‌نام سعادت ملت ایران و بمنظور کمک به تأمین صلح جهانی، امضاکنندگان ذیل پیشنهاد می‌نمائیم که صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور بدون استثناء ملی اعلام شود یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری در دست دولت قرارگیرد»، گفت: با توجه به قانون فوق آثار نهضت ملی شدن نفت ایران را باید در دو بخش مجزای آثار اقتصادی و بخش دوم آثار سیاسی مورد بررسی قرار داد.

بومی شدن صنعت نفت؛ مهم ترین تبعات اقتصادی ملی شدن صنعت نفت

دکتر میرحسینی با بیان اینکه در بعد اقتصادی اصلی ترین رگ حیاتی ایران یعنی صنعت نفت با مبارزات متحد مردم ایران از دست از دست بیگانگان خارج شد و به استقلال رسید، تصریح کرد: بومی شدن صنعت نفت را باید از مهم‌ترین تبعات اقتصادی ملی شدن دانست چرا که تعداد کارمندان عالی رتبه ایرانی در تمام مناطق نفت خیز قبل از ملی شدن از 30 نفر تجاوز نمی‌کرد ولی ملی شدن باعث شد تا روند بومی شدن این صنعت که تماماً وارداتی بود، شروع گردد هرچند که بعد از کودتای 28 مرداد و تشکیل کنسرسیوم جدید در سال 1333 شمسی از شدت روند بومی سازی کاسته شد اما متوقف نگردید.

این کارشناس برجسته مسائل سیاسی افزایش درآمدهای نفتی در قالب قراردادهای منعقده میان شرکت ملی نفت ایران تازه تأسیس و اعضای کنسرسیوم بین المللی طرف قرارداد با ایران را از دیگر ابعاد اقتصادی ملی شدن صنعت نفت در ایران دانست و افزود: با این حال در ابتدای خلع ید از شرکت نفت انگلیس و ایران به علت تحریم خرید نفت ایران دولت دکتر مصدق را با چالش های جدی مواجه ساخت.

تأثیرات ملی شدن صنعت نفت در بعد سیاسی

 دکتر میرحسینی با اشاره به تأثیر نهضت ملی شدن نفت در بعد سیاسی، آن را در دو جهت مورد بررسی دانست و افزود: جنبش برجسته و غرور انگیز بیداری و ضد استعماری ملت ایران در قرن بیستم بر شکل گیری مبارزات ضد استعماری همه ملل شرق تأثیری شگرفت داشت یکی از موارد در بعد سیاسی است به گونه‌ای که پایه‌ای برای مبارزات ملی و ضد استعماری بسیاری از ملل آسیایی و آفریقایی برای خروج از سیطره تسلط خارجیان گردید.

وی از جمله مهم‌ترین تأثیرات جنبش غرور انگیز ضد استعماری ملت ایران را در مبارزات جمال عبدالناصر رهبر ملی مصر در ملی کردن کانال سوئز و خروج از تسلط انگلیسی ها دانست و ادامه داد:  از سوی دیگر تشکیل جنبش غیرمتعهدها در کنفرانس باندونگ در سال 1955م با تلاش رهبرانی چون جواهر لعل نهرو نخست‌وزیر هند، سوکارنورهبر اندونزی، جمال عبدالناصر رییس جمهورمصر و ژنرال تیتو از یوگسلاوی با هدف وحدت بین کشورهایی که نه در اردوگاه کمونیسم و نه در اردوگاه کاپیتالیسم قرار داشتند؛ را باید ریشه در جنبش مردم ایران دانست.

این کارشناس برجسته مسائل سیاسی بیان داشت: بعد دیگر سیاسی نیز جنبه داخلی این نهضت می‌باشد که موجب بیداری و آگاهی سیاسی بیشتر مردم شد و هرچند در آن مقطع با دخالت خارجیان نتوانست موجب رفع استبداد داخلی شود ولی پایه‌های مبارزات مردمی به رهبری روحانیت در انقلاب اسلامی سال 57 را بوجود آورد به خصوص اگر اشتباه جدایی رهبری ملی از رهبری مذهبی را در جریان نهضت ملی شدن نفت در نظر گیریم درس‌گیری از آن در انقلاب اسلامی 57 نکته قابل توجه در این زمینه می‌تواند باشد.  

عوامل ایجاد کودتای 28 مرداد و ناکامی نهضت ملی شدن صنعت نفت

دکتر میرحسینی با اشاره به عواملی که در نهایت موجب کودتای 28 مرداد و ناکامی نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران شد، تصریح کرد: شاید مهم‌ترین عامل در شکست نهضت را بتوان تفرقه و جایی میان رهبری ملی (دکتر مصدق) و رهبری مذهبی (آیت الله کاشانی) و اتکاء صرف به عنصر «ملی‌گرایی» به عنوان محور مبارزه با سلطه خارجی و استبداد داخلی را نام برد.

جدایی از نیروهای مذهبی؛ اشتباه استراتژیکی که به شکست نهضت ملی شدن صنعت نفت انجامید

استاد علوم سیاسی دانشگاه یزد ادامه داد: در این رابطه پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 57 به رهبری شخص امام (ره) بطور خاص و روحانیت شیعه بطور عام این مطلب را ثابت نمود که تکیه صرف دکتر مصدق به نیروهای ملی و بی توجهی و جدایی از نیروهای مذهبی اشتباهی استراتژیک بود که در نهایت باعث شکست نهضتی شد که در ابتدا به علت وحدت دو عنصر «ملی» و «مذهبی» توأماً توانست دست سلطه خارجی را از کشورمان کوتاه سازد.  

دکتر میرحسینی با اشاره به مثالی در این زمینه افزود: به عنوان مثال همکاری میان روحانیت و دکتر مصدق می‌توان به زمانی اشاره کرد که دکتر محمد مصدق برای جلوگیری از کارشکنی‌های ارتش و دربار، درخواست انتقال وزارت جنگ به دولت را از شاه نموده و این درخواست از طرف شاه رد شد و دکتر مصدق از نخست‌وزیری در تیرماه ۱۳۳۱ استعفا کرده و قوام‌السلطنه به نخست‌وزیری انتخاب گردید؛ آیت الله کاشانی با صدور اعلامیه‌ای مردم را  علیه قوام تهییج کرد؛ و با صراحت گفت: «اگر قوام نرود اعلام جهاد می‌کنم و خودم کفن پوشیده با ملت در پیکار شرکت نماییم» و نیز این گفته وی که «اگر بی درنگ دکتر مصدق بر سر کار باز نگردد، شخصاً به خیابان رفته و مبارزه مردم را مستقیماً متوجه دربار می‌کنم»؛ شاه ناچار دوباره به نخست‌وزیری دکتر مصدق رضایت داد.

وی  عامل عمده دیگر در شکست نهضت ملی شدن صنعت نفت را اشتباهات رجال سیاسی و مذهبی آن دوره دانست و افزود: در پی پیروزی اول که بحث ملی شدن صنعت نفت بود رجال سیاسی و مذهبی آن دوره در برداشتن گام دوم که همانا مبارزه با استبداد داخلی بود کوتاهی نمودند که این امر را می‌توان به علت نداشتن بصیرت سیاسی گسترده و شاید نامناسب دانستن شرایط اجتماعی لازم در آن دوران دانست.

اشتباهات مصدق که کودتای 28 مرداد را رقم زد

دکتر میرحسینی افزود: هرچند که در قصد خدمت دکتر محمد مصدق به کشور شکی وجود ندارد اما وی اشتباهاتی در این زمینه داشت که هم عواقب ناخوشایند آن دامنگیر خود او و هم در سرنوشت بعدی کشورتأثیر بسزایی داشت. دکتر مصدق در قبل از کودتای 28 مرداد با توجه به پشتیبانی گسترده مردمی و روحانیت که در پشت سر خود داشت می‌توانست استبداد داخلی را ریشه کن نموده و در ادامه روند انقلاب مشروطیت مردم ایران که از سال 1285 هجری شمسی رقم خورده بود؛ دست سلطه خارجی را از سر مردم ایران کوتاه نماید.

وی انحلال مجلس شورای ملی را از دیگر اشتباهات دکتر مصدق برشمرد و افزود: انحلال مجلس هفدهم باعث جدایی نه تنها آیت الله کاشانی از وی بلکه حتی هواداران نزدیک وی افرادی مثل شایگان، سنجابی و صدیقی نیز شد. لذا ایستادگی ملت ایران و رهبران سیاسی و مذهبی در برابر اندیشه منحل کردن مجلس را می‌توان ناشی از آگاهی آنان از تأثیرات آن در روند بعدی جریانات سیاسی ایران دانست که کودتای 28 مرداد از مهم‌ترین نتایج آن می‌باشد.

انتهای پیام/